នៅសម័យនោះ វិស័យអប់រំផ្នែកពុទ្ធិកសិក្សា ត្រូវប្រទេសកាន់ព្រះពុទ្ធសាសនាលើពិភពលោកទទួលស្គាល់ជាលក្ខណៈអន្តរជាតិ។
តាមការសិក្សាស្រាវជ្រាវរបស់អ្នកសិក្សាប្រវត្តិព្រះពុទ្ធសាសនាកម្ពុជា វិស័យអប់រំផ្នែក ពុទ្ធិកសិក្សាបានកកើតដំបូងនៅឆ្នាំ ១៩០៩ ក្នុងរជ្ជកាលនៃព្រះបាទ ស៊ីសុវត្ថិ។ ផ្អែកតាមឯកសារមួយមានចំណងជើងថា ប្រវត្តិពុទ្ធិកសិក្សា ដែលចងក្រងដោយគណៈកម្មការស្រាវជ្រាវនៃវិទ្យាស្ថានពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ បោះពុម្ពផ្សាយនៅឆ្នាំ ២០០៦ សរសេរថា សាលាពុទ្ធិកសិក្សា ដែលចាប់បដិសន្ធិដំបូងមានឈ្មោះថា "បរមពុទ្ធវចនបរិយត្តិបសាទ" ដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅខេត្តសៀមរាប ហើយជាបន្តបន្ទាប់ វិស័យនេះបានរីកចម្រើនបន្តិចម្ដងៗ។
តែទោះជាយ៉ាងណា អ្នកសិក្សាផ្នែកព្រះពុទ្ធសាសនាសង្កេតឃើញថា វិស័យអប់រំផ្នែកពុទ្ធិកសិក្សា ដែលរីកចម្រើនបំផុតនោះគឺនៅអំឡុងទសវត្សរ៍ទី៥០និង៦០ ក្រោមការគ្រប់គ្រងប្រទេស នៃអតីតព្រះមហាវីរក្សត្រ គឺព្រះបាទ នរោត្តម សីហនុ។
អគ្គាធិការរងពុទ្ធិកសិក្សាជាតិ និងជាសមាជិកថេរសភា ព្រះតេជគុណ ឈឹង ប៊ុនឈា មានថេរដីកាថា ដំបូងឡើយក្នុងការអប់រំផ្នែកពុទ្ធិកសិក្សា គេសិក្សាផ្ដោតសំខាន់តែទៅលើភាសាបាលី និងធម៌អាថ៌ទេ។ តែក្រោយមក សម័យសង្គមរាស្ត្រនិយម ទើបគេឃើញមានបញ្ចូលវិជ្ជាផ្នែកខាងអាណាចក្រ ដើម្បីឲ្យអ្នកសិក្សា បានយល់ដឹងទាំងផ្នែក គឺផ្លូវលោក និងផ្លូវធម៌។
ព្រះតេជគុណ ឈឹង ប៊ុនឈា៖ «ពេលមកជំនាន់សង្គមរាស្ត្រនិយមហ្នឹង គឺមានការឲ្យរៀនសូត្រហ្នឹង ទាំងគេហៅថា ធម្មវិជ្ជា លោកវិជ្ជា។ មានន័យថា ផ្នែកខាងវិជ្ជាផ្លូវលោកក៏មាន វិជ្ជាផ្លូវធម៌ ក៏មានភាសាបាលីសំស្ក្រឹតក៏មាន ខាងផ្នែកមុខវិជ្ជា ដែលចំណេះដឹងទូទៅ ដែលមានទាំងប៉ុន្មានហ្នឹង យើងយកមករៀនទាំងអស់។ ហេតុដូចម្ដេចបានជាក្នុងសម័យនោះ បានតម្រូវឲ្យរៀនបែបហ្នឹង? ថាទី១ ចង់ឲ្យព្រះសង្ឃហ្នឹងបានចេះវិជ្ជាទាំងផ្លូវលោក ទាំងផ្លូវធម៌ ភាសាផ្នែកបាលីសំស្ក្រឹតផង ផ្នែកវិន័យព្រះពុទ្ធសាសនាផង ហើយឲ្យចេះវិជ្ជាផ្លូវលោកផង ប្រៀបបីដូចជាភ្នែកមានពីរអញ្ចឹង ត្រូវឲ្យភ្លឺទាំងពីរ។ មិនត្រូវឲ្យភ្លឺតែមួយទេ»។
បន្ថែមលើនេះ ព្រះតេជគុណមានថេរដីកាបញ្ជាក់ថា នៅមុនទសវត្សទី ៥០ គេសំគាល់ឃើញថា សាលាបាលីតែពីរកម្រិតទេ គឺថ្នាក់បឋមសាលាពុទ្ធិកបឋមសិក្សា និងពុទ្ធិកមធ្យមសិក្សាបឋមភូមិ ឬហៅថា ឌីប្លូមសាលាបាលី ឬហៅម្យ៉ាងទៀតថា សាលាបាលីជាន់ខ្ពស់។ តែក្រោយមក ចាប់ពីឆ្នាំ ១៩៥៤ ពុទ្ធិកសិក្សា បានបង្កើនថែមពីរកម្រិតទៀត គឺពុទ្ធិកមធ្យមសិក្សាទុតិយភូមិ និងពុទ្ធិកមហាវិទ្យាល័យ។
ព្រះតេជគុណមានថេរដីកាបន្ថែមថា ជាបន្តបន្ទាប់ ក្រោមការឧបត្ថម្ភរបស់ព្រះបាទ នរោត្តម សីហនុ ក្រៅពីការបង្កើតពុទ្ធិកមហាវិទ្យាល័យព្រះ សីហនុរាជ ដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅក្បែរសាលចតុមុខ រាជធានីភ្នំពេញនោះហើយ ពុទ្ធិកអនុវិទ្យាល័យចំនួនពីរត្រូវបានសាងសង់ គឺពុទ្ធិកអនុវិទ្យាល័យព្រះសុរាម្រឹត បង្កើតឡើងនៅឆ្នាំ ១៩៥៥ និងពុទ្ធិកអនុវិទ្យាល័យ អ៊ឹង ធួង ដែលមានទីតាំងស្ថិតនៅខេត្ត ក៏ត្រូវបង្កើតឡើងដែរ។
ក្រៅពីការបង្កើតឲ្យមានគ្រឹះស្ថានបន្ថែម ចាប់ពីថ្នាក់បឋមដល់ថ្នាក់ពុទ្ធិកមធ្យមសិក្សាហើយនោះ ព្រះតេជគុណ ឈឹង ប៊ុនឈា មានថេរដីកាថា ក្រសួងធម្មការ និងសាសនានាសម័យនោះ ក៏បានរៀបចំប្រព័ន្ធគ្រប់គ្រងលើវិស័យអប់រំនេះ ប្រកបដោយប្រសិទ្ធភាពខ្ពស់បន្ថែមទៀត ដែលនាំឲ្យប្រទេសកាន់ពុទ្ធសាសនាលើពិភពលោក ទទួលស្គាល់គុណភាពនៃការអប់រំ។
ព្រះតេជគុណ ឈឹង ប៊ុនឈា៖ «វិស័យពុទ្ធិកសិក្សានៅជំនាន់ហ្នឹងមានការរីកចម្រើនណាស់ មែនទែនទៅរហូតដល់ថា ល្បីល្បាញនៅក្នុងអាស៊ីអាគ្នេយ៍ ដែលតាមឯកសារអាត្មាបានស្រាវជ្រាវទៅឃើញថា មានការទទួលស្គាល់នៅអាស៊ីហ្នឹង គឺទទួលស្គាល់ប្រព័ន្ធពុទ្ធិកសិក្សាស្រុកខ្មែរយើងហ្នឹង រហូតដល់ប្រទេសសិរីលង្កា ក៏ទទួលស្គាល់ប្រព័ន្ធពុទ្ធិកសិក្សាយើងថា មានគុណភាពខ្ពស់ ហើយខាងថៃ ខាងភូមិ ហើយខាងលាវ ប្រទេសឡាវហ្នឹង រហូតដល់យកប្រព័ន្ធសិក្សារបស់យើងទៅរៀបចំស្រុកគេ»។
ទាក់ទងនឹងប្រវត្តិអប់រំផ្នែកពុទ្ធិកសិក្សានេះដែរ អនុប្រធានផ្នែកពុទ្ធិកឧត្ដមសិក្សា និងក្រោយឧត្ដមសិក្សានៃអគ្គាធិការពុទ្ធិកសិក្សាជាតិ ព្រះតេជគុណ សុខ ប៊ុនធឿន មានថេរដីកាហៅការរីកចម្រើននាសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយមថា យុគមាស។ នេះមានន័យថា ជាសម័យដែលចក្រទាំងពីរ គឺពុទ្ធចក្រ និងអាណាចក្របានរីកចម្រើនទន្ទឹមគ្នា។
ព្រះតេជគុណ សុខ ប៊ុនធឿន៖ «ការរីកចម្រើនវិស័យពុទ្ធិកសិក្សានៅសម័យនោះ យើងថាឈានដល់កំពូលក៏ថាបាន ពីព្រោះនៅសម័យនោះ ដែលអ្នកប្រាជ្ញមួយចំនួន រហូតដល់អ្នកប្រាជ្ញបរទេស គេស្ងើចសរសើរនៅសម័យនោះថា ជាសម័យមាស ដោយសារការកើតឡើងរបស់អ្នកប្រាជ្ញព្រះពុទ្ធសាសនា អ្នកប្រាជ្ញខាងសង្គមក្ដី គឺកើតឡើងព្រមគ្នា»។
លើសពីនេះ ព្រះតេជគុណ មានថេរដីកាចាប់អារម្មណ៍ថា ដោយសារតែវិស័យអប់រំផ្នែកពុទ្ធិកសិក្សារីកចម្រើន និងលូតលាស់ខ្លាំងប្រកបដោយគុណភាពនេះហើយ បានធ្វើឲ្យប្រទេសកម្ពុជាសម្បូរទៅដោយធនធានមនុស្ស ប្រកបដោយសមត្ថភាព។ ព្រះតេជគុណមានថេរដីកាសង្កត់ធ្ងន់ថា ធនធានព្រះសង្ឃ និងគ្រហស្ថ ដែលសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយមបានផលិតនោះហើយ បានបន្សល់ទុកកេរមត៌កជាច្រើន ដែលមនុស្សជំនាន់ថ្មី ពុំទាន់អាចធ្វើបាន។ ជាក់ស្ដែង ការបកប្រែគម្ពីរព្រះត្រៃបិដក ការរៀបរៀង និងបង្កើតវចនានុក្រមខ្មែរ របស់សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ជួន ណាត និងក្បួនច្បាប់សម្រាប់សិក្សាជាច្រើនបន្ថែមទៀត។
ភ្ជាប់នឹងបញ្ហានេះ សាស្ត្រាចារ្យផ្នែកភាសាបាលី លោក ជិត ជន ដែលជាសិស្ស និងជាគ្រូបង្រៀននាសម័យនោះ ក៏បញ្ជាក់ដែរថា ការអប់រំផ្នែកពុទ្ធិកសិក្សា មានការរីកចម្រើនជាទីមោទនៈ ដោយលោកអះអាងថា ក្រៅពីការពង្រឹងវិន័យ និងការគ្រប់គ្រងប្រកបដោយប្រសិទ្ធភាពហើយនោះ រដ្ឋាភិបាលបានចាប់អារម្មណ៍យ៉ាងខ្លាំង ទៅលើជីវភាពគ្រូបង្រៀន គឺរដ្ឋាភិបាលបានផ្ដល់ប្រាក់ខែយ៉ាងសមរម្យដល់គ្រូបង្រៀន។
លោក ជិត ជន៖ «ប្រូហ្វែស្សឺ (Professor) បាន ៧.០០០ (រៀល) ឯណោះ ហើយតំណាងរាស្ត្របាន ១ ម៉ឺន ប្រហែលតែតំណាងរាស្ត្រដែរហ្នឹងណា៎។ សាស្ត្រាចារ្យ ខ្ញុំបានឋានអាំងស្ពិចទ័រ (inspecteur) ហ្នឹង បាន ៣.៥០០ (រៀល) ១ ខែ ស្មើរ ១ តម្លឹងដែរហ្នឹង ហើយចាយវាយ ១ គ្រួសារហ្នឹង វាគ្រប់គ្រាន់ អត់មានខ្វះខាតអីទេ»។
នៅមុខសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយម សាលាពុទ្ធិកសិក្សា មានចំនួនជិត ៤០០ សាលា។ ក៏ ប៉ុន្តែ ក្រោយសម័យនោះបន្តិច គឺនៅសម័យសង្គមរាស្ត្រនិយម សាលាពុទ្ធិកសិក្សា បានកើនឡើងដល់ជិត ៧០០ សាលា ដែលមានសមណសិស្សសិក្សា ជិត ១ ម៉ឺន ១ ពាន់នាក់។
បន្ថែមលើនេះទៀត ស្ថាប័ន និងគណៈកម្មការមួយចំនួន ត្រូវបានរដ្ឋាភិបាលបង្កើតឡើង ដើម្បីជាជំនួយវិស័យពុទ្ធិកសិក្សា។ តួយ៉ាង វិទ្យាស្ថានពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ គិលានដ្ឋានសម្រាប់ព្យាបាលសមណនិស្សិត ដែលត្រូវរដ្ឋាភិបាលស្ថាបនាឡើង នៅបរិវេណនៃពុទ្ធិកអនុវិទ្យាល័យព្រះ សុរាម្រឹត មន្ទីរសង្គ្រោះសមណនិស្សិត ដែលត្រូវរដ្ឋាភិបាលបង្កើតឡើង ដើម្បីជំនួយទំនុកបម្រុងនិស្សិតចេញទៅរៀន និងស្វែងយល់ពីបទពិសោធន៍នៅបរទេស និងគណៈកម្មការមួយចំនួន ដូចជា ក្រុមជំនុំព្រះត្រៃបិដក គណៈកម្មការត្រួតពិនិត្យសៀវភៅគ្រប់ប្រភេទ មុននឹងអនុញ្ញាតឲ្យបោះពុម្ពផ្សាយ ព្រមទាំងគណៈកម្មការទ្រទ្រង់អក្សរសាស្ត្រជាតិជាដើម៕
កំណត់ចំណាំចំពោះអ្នកបញ្ចូលមតិនៅក្នុងអត្ថបទនេះ៖ ដើម្បីរក្សាសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ យើងខ្ញុំនឹងផ្សាយតែមតិណា ដែលមិនជេរប្រមាថដល់អ្នកដទៃប៉ុណ្ណោះ។