នឹកដល់រឿងប្រវត្តិសាស្ត្រប្រទេសចាម ដែលគេហៅថាចម្ប៉ា គឺជាប្រទេសមួយដែលមានជនជាតិ សិល្បៈ និងវប្បធម៌ដ៏សម្បូរបែប ដោយស្ថិតនៅតាមឆ្នេរនៃសមុទ្រចិនភាគខាងត្បូង។ ក៏ប៉ុន្តែចាប់តាំងពីប្រទេសនេះបានរលាយបាត់ពីក្នុងផែនទីនៃពិភពលោករយៈពេលជាង ៣សតវត្ស ដែលធ្វើឲ្យប្រជាជនចាម ខ្លះភៀសខ្លួនចេញទៅសុំការជ្រកកោនតាមប្រទេសជិតខាងមក គឺអ្នកប្រវត្តិសាស្ត្រហាក់មិនសូវលើកយកមកនិយាយ ដើម្បីឲ្យមនុស្សចាម ជំនាន់ក្រោយបានយល់ដឹងច្បាស់លាស់ទេ។
ថ្មីៗនេះ អ្នកជំនាញខាងសិល្បៈចាម ម្នាក់មកពីប្រទេសវៀតណាម បានធ្វើការបង្ហាញស្នាដៃសិល្បៈជាច្រើនរបស់ចាម ដែលនៅសេសសល់ពីអាណាចក្រដែលបាត់បង់នេះ។
លោក ត្រាន គីហ្វឿង (Tran Ky Phuong) គឺជាអ្នកជំនាញផ្នែកសិល្បៈចាម របស់ប្រទេសវៀតណាម ដែលមានដើមកំណើតចេញពីជនជាតិភាគតិចចាម រស់នៅក្នុងអតីតតំបន់នៃទឹកដីអាណាចក្រចាម ដែលបានបាត់បង់ជាច្រើនរយឆ្នាំមកហើយនោះ។
ជារៀងរាល់ថ្ងៃ លោកតែងធ្វើការស្រាវជ្រាវអំពីសិល្បៈ និងប្រវត្តិសាស្ត្រជាច្រើន ដែលមានការទាក់ទងគ្នាជាមួយនឹងអាណាចក្រចាម ឬចម្ប៉ា ដែលបច្ចុប្បន្នបានក្លាយទៅជាទឹកដីកណ្ដាលរបស់ប្រទេសវៀតណាម ទៅហើយ។
កាលពីព្រឹកថ្ងៃទី៣០ ខែកក្កដា កន្លងទៅ បទបង្ហាញមួយស្ដីពីជនជាតិភាគតិច និងសិល្បៈរបស់ចាម បានរៀបចំឡើងនៅក្នុងមជ្ឈមណ្ឌលជាតិរបស់អាជ្ញាធរអប្សរា នៅទីក្រុងសៀមរាប។
លោក ត្រាន គីហ្វឿង បង្ហាញថា ប្រទេសចាម ឬចម្ប៉ា គឺជាអាណាចក្រមួយដែលមានទទឹងដីតូចទំហំពី ១៥ ទៅ ៣០គីឡូម៉ែត្រ តែមានបណ្ដោយវែង ហើយស្ថិតនៅតាមឆ្នេរនៃសមុទ្រចិនភាគត្បូង។ ទឹកដីនេះមានព្រំប្រទល់ជាប់នឹងតំបន់ភាគខាងត្បូងនៃប្រទេសចិន ដែលមានជនជាតិដាយវៀត (វៀតណាម) រស់នៅ និងលាតសន្ធឹងរហូតមកទល់គ្នានឹងទឹកដីកម្ពុជាក្រោម ដែលអតីតជាទឹកដីខ្មែរ។
អ្នកជំនាញផ្នែកសិល្បៈចាម ដដែលបញ្ជាក់ថា នៅអំឡុងសតវត្សទី១២ នៃគ្រិស្ដសករាជ ជនជាតិចាម ប្រមាណ ៣លាននាក់ បានរស់នៅក្នុងអាណាចក្ររបស់ពួកគេដែលគោរពព្រហ្មញ្ញសាសនា ដោយមិនពឹងផ្អែកលើរបរកសិកម្មជាធំដូចប្រទេសខ្មែរទេ។ សេដ្ឋកិច្ចប្រទេសចាម កាលណោះ បានពឹងផ្អែកទៅលើការធ្វើជំនួញជាមួយប្រទេសចិន ប្រទេសអារ៉ាប់ និងជាមួយខ្មែរ ជាដើម។ នៅក្នុងសតវត្សទី៨ នៃគ្រិស្តសករាជ ការជួញដូររបស់ចាម បានរីកចម្រើនខ្លាំង។ ចាម មានទំនាក់ទំនងជាមួយខ្មែរកាលណោះ គឺការដោះដូរខាងជំនួញកសិកម្ម។
លោក ត្រាន គីហ្វឿង អធិប្បាយទៀតថា ដោយសារតែអាណាចក្រចាម កាលណោះមានការរីកចម្រើន ធ្វើឲ្យប្រទេសនេះមានបន្សល់ទុកនូវស្នាដៃសិល្បៈជាច្រើន ដូចជាការកសាងប្រាសាទតាមបែបព្រហ្មញ្ញសាសនា ធ្វើអំពីឥដ្ឋលាយជាមួយថ្មភក់ និងការសាងសង់សំណង់អគារផ្សេងៗនៅសេសសល់រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន។ លោកបញ្ជាក់ថា ក្នុងសម័យនោះ ថ្វីត្បិតតែប្រទេសចាម នៅឆ្ងាយពីទឹកដីអង្គរ ប៉ុន្តែចាម ក៏បានទទួលឥទ្ធិពលសិល្បៈពីខ្មែរដែរ ដូចជាការកសាងប្រាសាទបុរាណខ្លះមានរចនាបថប្រហាក់ប្រហែលគ្នានឹងកំពូលប្រាសាទអង្គរវត្ត ជាដើម។
អាណាចក្ររបស់ចាម បានបាត់បង់បន្តិចម្ដងៗចាប់តាំងពីអំឡុងសតវត្សទី១៥ រហូតមកដល់ដើមសតវត្សទី១៩ គឺបាត់បង់ទាំងស្រុង។
លោក ត្រាន គីហ្វឿង បង្ហាញថា ការបាត់បង់ទឹកដីចាម ពីក្នុងផែនទីពិភពលោកនេះ គឺមានហេតុផលតែមួយគត់ ដោយសារតែដាយវៀត ឬក៏វៀតណាម បច្ចុប្បន្ន វាយពង្រីកយកទឹកដី៖ «ការដួលរលំនៃអាណាចក្រចាម គឺបន្ទាប់ពីជនជាតិដាយវៀត បានទទួលសេរីភាពពីប្រទេសចិនភាគខាងត្បូង ហើយដាយវៀត បានច្បាំងជាមួយចាម ជាច្រើនលើកដើម្បីដណ្ដើមយកទឹកដី។ ដាយវៀត បានទទួលជ័យជម្នះ ហើយគ្រប់គ្រងលើអាណាចក្រចាម ទាំងស្រុងនៅក្នុងរជ្ជកាលនៃចក្រភពវ៉េ»។
នៅដើមសតវត្សទី១៩ បន្ទាប់ពីដាយវៀត បានគ្រប់គ្រងប្រទេសចាម ទាំងស្រុង ធ្វើឲ្យប្រជាជនចាម ជាច្រើន បានភៀសខ្លួនចេញពីប្រទេសទៅជ្រកកោនជាមួយប្រទេសជិតខាង ដូចជាទៅកោះហាយណាំ និងមកប្រទេសកម្ពុជា ជាដើម។
បច្ចុប្បន្នមានជនជាតិចាម ប្រមាណ ១២ម៉ឺននាក់ ដែលក្លាយទៅជាជនជាតិភាគតិចលើទឹកដីកំណើតរបស់ខ្លួនឯងនាខេត្តដាណាង (Danang) នៃភូមិភាគកណ្ដាលរបស់ប្រទេសវៀតណាម។ ជនជាតិចាម ខ្លះដែលកំពុងរស់នៅប្រទេសកម្ពុជា បានសម្ដែងអារម្មណ៍ត្រេកអរ នៅពេលដែលអ្នកជំនាញមកពីវៀតណាម បានបង្ហាញអំពីសិល្បៈរបស់ចាម នេះ ពីព្រោះតែគេយល់ថា ចាប់តាំងពីប្រទេសចាម បាត់បង់ទៅ បានធ្វើឲ្យអ្នកជំនាន់ក្រោយមិនសូវយល់ដឹងពីប្រវត្តិសាស្ត្រនោះទេ។
អ្នកស្រាវជ្រាវផ្នែកវប្បធម៌របស់ចាម នៅក្នុងប្រទេសកម្ពុជា លោក ឡឹប កើ មានប្រសាសន៍ថា លោកខំស្កាត់មកពីឆ្ងាយ ដើម្បីបានស្ដាប់អំពីការបង្ហាញសិល្បៈចាម នេះ។ លោកបញ្ជាក់ទៀតថា រូបលោកសប្បាយចិត្តនៅពេលដែលប្រទេសចាម បាត់បង់ជាយូរមកហើយ ប៉ុន្តែត្រូវបានគេបង្ហាញឲ្យឃើញស្នាមវប្បធម៌ និងសិល្បៈរបស់ចាម នៅឡើយ។ លោក ឡឹប កើ មានប្រសាសន៍ទៀតថា ចាប់តាំងពីប្រទេសចាម បាត់បង់ ហើយប្រជាពលរដ្ឋចាម ខ្លះបានមកជ្រកកោននៅក្នុងប្រទេសខ្មែរ ថ្វីត្បិតតែជនជាតិចាម នៅមានបន្សល់ទុកវប្បធម៌អក្សរសាស្ត្រ និងការស្លៀកពាក់តាមបែបប្រពៃណី និងភាសាក៏ដោយ ក៏អ្វីៗទាំងនោះអាចប្រឈមមុខនឹងការបាត់បង់។ លោក ឡឹប កើ អំពាវនាវឲ្យជនជាតិចាម ទាំងអស់ រួមគ្នាប្រឹងប្រែងការពារវប្បធម៌ និងសាសនាឲ្យបានគង់វង្សយូរអង្វែងតទៅទៀត៖ «ខ្ញុំតែងតែអំពាវនាវឲ្យជនជាតិចាម គួរតែប្រកាន់ចរិតសន្តិភាពដូចគ្នា ដូចជាជួបគ្នាអ៊ីចឹង ត្រូវស្រឡាញ់គ្នារាប់អានគ្នា កុំរើសអើងគ្នា ហើយមួយទៀតគួរតែមើលទៅអត្តសញ្ញាណខ្លួនឯងថា តើពួកយើងហ្នឹងមានអ្វីខ្លះ ដែលជាអត្តសញ្ញាណផ្ទាល់ខ្លួន?»។
សាស្ត្រាចារ្យប្រវត្តិសាស្ត្រនៃសាកលវិទ្យាល័យភូមិន្ទភ្នំពេញ លោក សំបូរ ម៉ាណ្ណារ៉ា ឲ្យដឹងថា ចម្បាំងរវាងដាយវៀត ជាមួយចាម បានចាប់ផ្ដើមឡើងតាំងពីសតវត្សទី១៥ មក បណ្ដាលឲ្យមានជនជាតិចាម ភៀសខ្លួនចូលមករស់នៅតំបន់ជ្រោយចង្វារ និងច្រាំងចំរេះ នាមាត់ទន្លេសាបនៃទីក្រុងភ្នំពេញ ជាបន្តបន្ទាប់ ចាប់តាំងពីសតវត្សទី១៥-១៦។ លោកសាស្ត្រាចារ្យ សំបូរ ម៉ាណ្ណារ៉ា បញ្ជាក់ថា ថ្វីត្បិតតែជនជាតិចាម បានមករស់នៅតាមដងទន្លេខ្លះនៃប្រទេសខ្មែរក៏ដោយ ក៏ព្រះរាជាខ្មែរនៅតែឲ្យពួកគេរៀបចំខ្លួន និងរក្សាប្រពៃណីសាសនា ក៏ដូចជាអក្សរសាស្ត្រនៅតាមនិគមជនរបស់ពួកគេដដែល៖ «ក្នុងសម័យសម្ដេច នរោត្តម សីហនុ និងសម័យក្រោយទៀត ការអនុគ្រោះជាច្រើនបានចាប់ផ្ដើមរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន ឲ្យមានការបង្កើត និងការរក្សានូវវប្បធម៌ប្រពៃណី។ យើងបានឲ្យតម្លៃនូវការរក្សាជាតិដើម ប៉ុន្តែពួកគេក៏ជាជនជាតិ និងប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជា ដូចជាពួកយើងដែរ»។
អ្នកស្រាវជ្រាវប្រវត្តិសាស្ត្រចាម ឲ្យដឹងថា បច្ចុប្បន្នមានជនជាតិចាមបុរាណ និងចាមសម័យថ្មី កំពុងរស់នៅប្រទេសកម្ពុជា ចំនួនជាងកន្លះលាននាក់។ ក្នុងចំណោមជនជាតិចាម ទាំងនោះ គឺជនជាតិចាមបុរាណ មានចំនួនថយចុះនៅសល់ប្រហែលជាង ២ម៉ឺននាក់ប៉ុណ្ណោះ៕
កំណត់ចំណាំចំពោះអ្នកបញ្ចូលមតិនៅក្នុងអត្ថបទនេះ៖
ដើម្បីរក្សាសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ យើងខ្ញុំនឹងផ្សាយតែមតិណា ដែលមិនជេរប្រមាថដល់អ្នកដទៃប៉ុណ្ណោះ។