Хитайдики мәҗбурий әмгәк дуня деңиз мәһсулатлири тәминатиға дағ чүшүрмәктә
2023.10.13
Бу йил апрелдики учуқ бир сәһәрдә, бир хил шәкилдә қизил рәңлик пилаш кийивалған сәксәндин артуқ әр-аял қәшқәр пойиз истансиниң алдида қатар тизилип өчрәттә туратти.
Бу кишиләр хитайдики әң чоң аз санлиқ милләтләрниң бири болған уйғурлар иди. Улар чамаданлириниң йенида өрә турғиничә, йәрлик һөкүмәтниң өзлири шәрипигә өткүзүп бериватқан узитиш мурасимини көрүвататти. Паалийәт һәққидики син көрүнүшлириниң биридә уйғурчә кийингән бир аялниң сәһнидә пирқираватқанлиқи көрүнүп туратти. Байрақларниң биригә “кәң көләмдә ишқа орунлишишни илгири сүрүп, инақ җәмийәт бәрпа қилайли” дәп йезилған иди. Син көрүнүшиниң ахирида учқучисиз айропиландин тартилған көрүнүшләр бу уйғурларни елип кетишкә тәқ болуп туруватқан қатар пойизларни көрситәтти.
Бу паалийәт хитай иҗра қиливатқан ешинча әмгәк күчлирини йөткәш қурулушиниң бир қисми болуп, буниңда уйғурларни мәҗбурий йосунда мәмликәтниң һәрқайси җайлириға әвәтиду вә уларни асаслиқ санаәт саһәсидә әмгәккә салиду. Шинҗаңдики лагерлар һәққидә тәтқиқат елип барған инсаншунас адриан зенз: “бу контрол қилиш вә ассимилятсийә истратегийәси, бу уйғур мәдәнийитини йоқитиш үчүн лайиһәләнгән” дәйду.
Бу пирограмма маһийәттә тарихтики тинчимас бир қовмни бойсундуруш үчүн лайиһәләнгән чоң пирограмминиң бир қисми. Хитайлар хитай дөлитидики асаслиқ милләт болсиму әмма хитайниң ғәрбидики ички қуруқлуқ болған шинҗаң нопусиниң йеримидин көпрәки аз санлиқ милләтләрдур. Уларниң мутләқ көп қисми уйғурлар болуп, улардин башқа қирғиз, таҗик, қазақ, хуйзу вә моңғулларму бар.
Уйғур бөлгүнчилири 90-йилларда топилаң көтүрүп, 2008-вә 2014-йиллири сақчиханиларға һуҗум қилған. Буниңға қарита, хитай һөкүмити кәң көләмлик тәқиб вә бастурушни йолға қойди. Бу тәдбирләр бойичә мусулманлар вә башқа диний аз санлиқ милләт кишилири дәпнә мурасимида бирәр айәтни оқуғанлиқи яки узун сақал қойғанлиқи үчүн айларчә вә йилларчә қамаққа елинди. Һөкүмәт йәнә уйғурларни зор түркүмдә тутқун қилип, “қайта тәрбийәләш” лагерлириға солиди. Бу лагерларда улар қийнақ, таяқ-тоқмақ вә мәҗбурий туғмас қиливетишкә учриди. Бу пирограммилар юқири пәллигә чиққан вақитларда бир милйондин икки милйонғичә уйғур лагерларға қамалди. Америка һөкүмити шинҗаңдики бу қилмишни “ирқий қирғинчилиқ” дәп атиди.
2000-Йилларниң бешида, хитай һөкүмити кейинки вақитларда “шинҗаңға ярдәм бериш” дәп аталған пирограмминиң бир қисми сүпитидә уйғурларни өлкә сиртида ишләшкә йөткәшкә башлиған. Районниң партийә секретари бу пирограммини “толуқ ишқа орунлишиш” вә “милләтләр ара тәсир көрситиш, чүшиниш вә юғурулуш” ни илгири сүриду, дәп көрсәтти. Әмма хитайда нәшр қилинған илмий әсәрләр буни дөләтниң уйғур җәмийитини “ечиш йоли” дәп тәсвирлиди. Бу пирограмма өз нөвитидә хитайниң асаслиқ санаәт саһәсини әрзан әмгәк күчи билән тәминләйду. Бу хил еһтияҗларниң бири таҗсиман вируси (ковид-19) сәвәбидин иҗра қилинған қамал кәлтүрүп чиқарған деңиз мәһсулатлири саһәсидики әмгәк күчи кәмчилликидә техиму күчлүк әкс әтти.
Һөкүмәт истатистикисиға қариғанда, 2014-йилдин 2019-йилғичә болған арилиқта хитай даирилири һәр йили шинҗаң нопусиниң %10 тин көпрәкини (икки йерим милйон адәмни) әмгәк күчи йөткәш арқилиқ башқа җайларға көчүргән. Буниң тәсири адәм һәйран қалғудәк дәриҗидә болған: бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң санлиқ мәлуматиға асасланғанда, 2017-йилдин 2019-йилғичә болған арилиқта, шинҗаңда туғулуш нисбити 50 пирсәнткә йеқин төвәнлигән. Йөткәлгән уйғурлар пахта тириш вә көкташ колаш, тоқумичилиқ вә күнтахта ишләпчиқириш хизмитигә орунлаштурулди. (Хитай ташқи ишлар министирлиқиниң әмәлдарлири бу пирограммиға мунасивәтлик соалларға җаваб бәрмиди.)
2021-Йили, америка дөләт мәҗлиси “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” ни мақуллиди. Бу қанунда, “пүтүнләй яки қисмән” һалда шинҗаңдики ишчиларниң яки аз санлиқ милләт кишилириниң әмгики бәдилигә ишләпчиқирилған барлиқ мәһсулатларниң дөләт тәрипидин мәҗбурий әмгәккә четишлиқ дәп қарилидиғанлиқи, шундақла америка базириға кириштин чәклинидиғанлиқи елан қилинди. Бу қанунниң расттинла үнүми болди: өткән бир йилда америка таможна вә чегра қоғдаш идариси шинҗаң билән алақидар болған електиронлуқ мәһсулатлар, кийим-кечәк, дора қатарлиқ бир милярд америка доллиридин көпрәк қиммәттики мални тутуп қалди.
Әмма, һазирға қәдәр буниңдин зор дәриҗидә чәттә қеливатқан бир түр деңиз мәһсулатлири саһәси иди.
Америкидики деңиз мәһсулатлириниң тәхминән сәксән пирсәнти импорт қилинидиған болуп, хитайниң бу җәһәттә тәминләйдиғини һәр қандақ дөләттин көп. Америкидики һөкүмәт мәктәплиридә тәминләнгән белиқ таяқчилириниң йерими хитайда пишшиқлап ишлиниду. Әмма белиқчилиқ кемилири, пишшиқлап ишләш завутлири вә експорт қилғучилар оттурисидики көплигән қолдин-қолға өтидиған һалқилар деңиз мәһсулатлириниң мәнбәсини тәкшүргили болмас қиливәткән. Буниңға қошулуп чәтәл мухбирлириниң шинҗаңдин хәвәр бериши чәклиниду; тәкшүргүчи хадимлар йәнә хитайниң тор дунясидики уйғур әмгәк күчигә аит учурларни өчүрүп туриду.
Бу ишлар тоғрисида техиму көп мәлуматқа еришиш үчүн, “қанунсиз окян лайиһәси” өткән төт йилда кәң көләмлик бир тәтқиқатни вуҗудқа чиқарди. Бу тәтқиқат дуняни деңиз мәһсулатлириниң мутләқ көп қисми билән тәминләватқан, әмма дуняға һечқанчә билинмигән уйғур мәҗбурий әмгәк системиси һәққидә тунҗи болуп учур бериду. Уйғур мәҗбурий әмгики бәдилигә деңиз мәһсулатлирини пишшиқлап ишләйдиған завутларниң орнини дәлилләш үчүн тәтқиқатчилар бу ширкәтләрниң нәччә йүз бәтлик ички хәвәрлири, йәрлик хәвәрләр, сода учурлири, уйғурларниң гуваһлиқ баянлири, сүний һәмраһ вә янфон сүрәтлирини көздин кәчүрди. Улар торларға йолланған миңлиған қисқа видийоларни көрүп чиқти. Буларниң көпинчиси тик-токниң хитайчә нусхиси болған дуйинға чиқирилған иди. Шуниңдәк буларни торға чиқарғучиларниң дәсләптә шинҗаңда тизимлатқанлиқи дәлилләнди. Униңдин башқа улар мутәхәссисләргә синда ишлитилгән тилларни тәкшүртти; йәнә бир қисим завутларни зиярәт қилиш үчүн тәкшүргүчиләрни тәклип қилди.
“Қанунсиз окян лайиһәси” тәкшүрүп чиққан дәлил-испатларниң һәммиси кишини әндишигә салидиған вәзийәтни намаян қилиду. Уйғур мәҗбурий әмгәк мәсилиси билән шуғуллиниватқан адвокат сара тайик (Sarah Teich) Мундақ деди: “деңиз мәһсулатлири вә әмгәк күчлирини йөткәш пирограммиси һәққидики бу байқаш, уйғурлар дуч келиватқан дәпсәндичиликниң дуня миқясидики истемалчиларға четилидиғанлиқини көрситиду.”
Бу хилдики әмгәк күчлирини йөткәш адәттә ишикни чекиштин башлиниду. Йәрлик партийә әмәлдарлиридин тәркиб тапқан “йеза хизмәт әтрити” өй-өйләргә кирип “идийәви хизмәт” ни ишқа салиду, җүмлидин уйғурларни башқа җайға көчүш пирограммисиға қатнишишқа дәвәт қилиду.
Һөкүмәтниң рәсмий баянатлирида уйғур ишчилириниң бу хилдики ишқа орунлишиш пурситидин миннәтдар болғанлиқи ейтилиду. Уларниң бәзилири буниңдин миннәтдар болғандәкму қилиду. Әмма қәшқәр вилайәтлик муқимлиқни қоғдаш қоманданлиқ шитабиниң 2017-йилидики мәхпий ички һөҗҗәтлиридә әмгәк күчлирини йөткәшкә қаршилиқ көрсәткән кишиләрни тутуп туруш арқилиқ җазалашқа болидиғанлиқи ейтилған. 2017-Йилдин 2019-йилғичә болған арилиқта қәшқәрлик бир аял икки кичик балиниң һалидин хәвәр елиши зөрүр болғанлиқи үчүн завутта ишләшни рәт қилғанда тутқун қилинған. Әмгәк күчи болуп йөткилишни рәт қилған йәнә бир аял “һәмкарлашмиғанлиқи” үчүн камерға соланған.
Хизмәткә қобул қилинғанлар топланғандин кейин, уларниң ишләйдиған орни бәлгилиниду. Мәсилән, 2022 йили 2-айда миңлиған уйғур җәнубий шинҗаңдики бир җаза лагерида “хизмәт базири” үчүн рәткә тизилди. Районниң башқа җайлиридики мушуниңға охшап кетидиған әһвал тәсвирләнгән синларда инсанларниң танабтәк сәп түзүп, һәрбийчә кийингән әмәлдарларниң назаритидә тохтамға имза қойғанлиқи көзгә челиқиду. Әмгәк күчлирини йөткәш ишлириниң көпинчиси пойиз яки айропилан билән ишқа ашурулиду. Дунядики “500 күчлүк ширкәт” ләрниң бири, тоқумичилиқ вә химийәлик мәһсулатларни ишләпчиқиридиған шинҗаң җоңтәй гуруһи йеқинда 100,000 ишчини хотән вилайитигә йөткигән. (Җоңтәй гуруһи бу һәқтә сориған соалимизға җаваб бәрмиди.)
Бәзидә, бу хилдики йөткәш әмгәк күчи еһтияҗиниң түрткисидә болиду. 2020-Йили 3-айда, хитайдики әң чоң деңиз мәһсулатлири магнатлириниң бири болған чишән гуруһи ички қисмида тарқитилидиған гезитләрниң биридә ваба кәлтүрүп чиқарған “мәһсулатқа болған ғайәт зор бесим” һәққидә мәлумат бәргән. Шу йили өктәбирдә, җамаәт хәвпсизлик идарисиниң террорлуққа қарши туруш әтритидики партийә әмәлдарлири әмгәк күчлирини йөткәшкә мәсул болған кадирлар бөлүми вә иҗтимаий тәминат идарисиниң мәсуллири билән икки қетим көрүшүп, бу гуруһқа лазимлиқ әмгәк күчини қандақ тепишни музакирә қилған. Узақ өтмәй, чишән гуруһи ишчиларни ширкәткә йөткәшни тезлитишкә қошулған. Чишән гуруһиниң муавин баш директори ваң шәнчяң ширкәт гезитлириниң биридә мундақ дегән: “ширкитимиз шинҗаңдин келидиған деһқан ишләмчиләрниң балдуррақ келишини үмид қилиду”. (Чишән гуруһи бу һәқтә сориған соалимизға җаваб бәрмиди.)
Завутларға әвәтилгән уйғурлар қаттиқ назарәт астида болғачқа, улар иҗтимаий таратқуларға чиқарған сүрәтләр вә синлар уларниң һаятини чүшинидиған бирдинбир васитә болуп қалған. Шинҗаң йәр шаридики деңиз-окяндин әң йирақ җай болғанлиқи үчүн нурғун кишиләр тунҗи қетим шәндуңға кәлгәндә, суниң йенида өзчәкмә шәклидә хатирә сүрәткә чүшиду.
Бәзиләр наһайити ечинишлиқ аһаңдики уйғур нахшилирини йоллайтти. Булар әлвәттә туйғудаш музикилардин парчилар болуши мумкин. Әмма тәтқиқатчилар “улар бәлким хитайдики тор сүзгүчлириниң тосқунлуқидин сақлиниш үчүн өзлири баштин кәчүрүватқан азаб-оқубәтлик кәчүрмишләрни йоллашта мушу усулни қолланған болуши мумкин” дейишмәктә.
Бундақ мисаллар наһайити көп:
Оттура яшлиқ бир уйғур әр 2022-йили 3-айда шәндуң деңиз мәһсулатлири завутида ишләшкә меңиш йолида айродурумдин айрилиш вақтида өзини сүрәткә тартип, “кетәрмәнғу” дегән нахшини бу көрүнүшләргә арқа көрүнүш қилған. Нахшини билидиған һәммила кишигә тонушлуқ болған “дүшмәнлик болуп қалдуқ, сән өзүңни авайла” дегән мисрасиға кәлгәндә нахшини чорт кесип ташлиған.
Бир аял мәлум бир деңиз мәһсулатлири ширкитиниң маркиси бесилған лечәкни тақап бир син йоллайду вә шуларни дәйду: “бизни ата-анимиз вә юртимиздин айриған, бизни өмүрлүк пушайманға қойған, шундақла дунядики һәммә адәмни қул болушқа қизиқтуридиған нәрсә немә? һәә, пул!”
Бир рәсимдә ишчиларниң деңиз мәһсулатлирини қәғәз йешикләргә қачилаватқан көрүнүши бар болуп, буниңға кириштүрүлгән авазда мундақ дейилгән: “һаяттики әң чоң хушаллиқ сиздин нәччә һәссә күчлүк болған, сизгә зулум қилған, сизни кәмситидиған вә сизни һақарәтләйдиған дүшмәнни мәғлуп қилиштур.”
Бәзи синларда, уйғур ишчилири өзлириниң бәхтсиз икәнликини анчә йошуруп олтурмайла ипадиләйду. Йәнә бир синда икки уйғур әрниң белиқларни ораш-қачилаш сепидә ишләватқанлиқи көрситилиду. Уларниң бири йәнә биридин сорайду:
“Бир айда қанчилик мааш алисиз?”
“Үч миң” дәп җаваб бериду у киши.
“Ундақта немишқа хапа болисиз?”
“Чүнки мениң башқа таллишим йоқ.”
Һәммигә мәлум болғинидәк, деңиз мәһсулатлири тәминләш зәнҗиригә сиңип кириш наһайити қийин. Мәҗбурий әмгәкни байқаш үчүн нурғун ширкәтләр көпинчә һалда завутларни зиярәт қилип, униң хәлқара әмгәк өлчимигә уйғун яки әмәсликини “иҗтимаий тәптиш” қилидиған шәхсий ширкәтләргә тайиниду.
Әмма иҗтимаий тәптишниң завутларға баридиған вақти алдин елан қилинидиған болғачқа хоҗайинларниң тәкшүрүш тамам болғучә болған арилиқта аз санлиқ милләт ишчилирини йошуруп қоюшиға шараит яритилиду. Мупәттишләрниң биваситә ишчиларни өзи зиярәт қилиш пурсити болса наһайити аз учрайду. Улар зиярәт қилған тәқдирдиму, ишчилар җазадин әнсирәп, сәмимийлик билән җаваб бериштин өзини қачуриду. Корнел университетидики санаәт мунасивәтлири пирофессори сарош курувилла (Sarosh Kuruvilla) 40 Миңдин артуқ иҗтимаий тәптишни тәһлил қилип, йериминиң дегүдәк ишәнчсиз икәнликини байқиған. У бу һәқтә тохтилип “бу механизм пүтүнләй кардин чиққан” дегән.
2022 -Йили майда, алдинқи қатардики тәптиш ширкитиниң бири болған SGS Ниң мупәттишлири шәндуң өлкисидики хәйбо ширкитини тәкшүрүп, завутта мәҗбурий әмгәкниң мәвҗутлуқиға аит һечқандақ пакит тапалмиған. Әмма “қанунсиз окян лайиһәси” бу ишни тәкшүргәндә, 2021-йили шинҗаңдин кәлгән 170 тин артуқ кишиниң қошмақ завутлардин болған хәйбо вә завути хәйдуда ишләйдиғанлиқини байқиған. Мупәттишләр тәкшүрүш елип бериватқан күнниң өзидә, бир уйғур ишчи қиз өзиниң завут ятиқи вә йүк қачилаш орниға йеқин йәрдә чүшкән сүрәтлирини торға чаплиди. (Хәйбо завутиниң вәкили бу һәқтә елхәт билән җаваб берип “ширкитимиз қанун-низам бойичә ишләйдиған ширкәт” деди. Хәйду завутиниң вәкиллири соалимизға җаваб бәрмиди.)
Бу йеганә һадисә әмәс. Тәкшүрүш җәрянида “қанунсиз окян лайиһәси” деңиз мәһсулатлири завутлирини тәкшүрүп болуп бир нәччә күн өтә -өтмәй шу завутларда ишләватқан уйғур ишчиларниң завуттики рәсимлирини торларға йоллиғанлиқини байқиған. Шуниң билән биргә уйғур мәҗбурий әмгикигә бағлинишлиқ икәнлики ениқланған хитай експорт ширкәтлириниң йерими алдинқи қатардики дуняви тәкшүрүш ширкәтлириниң тәкшүрүшидин өткәнликиму байқалди.
Лаяқәтлики етирап қилинған бәзи ширкәтләрму буниңға четилиду. Мәсилән, “қанунсиз окян лайиһәси” бу җәрянда деңиз-окян башқуруш комитети (MSC) Етирап қилған ширкәтләрни тәкшүргән һәмдә шинҗаңдики мәҗбурий әмгәк күчлирини ишләткән деңиз мәһсулатлири пишшиқлап ишләпчиқарғучиларниң һәммисиниң тәкшүрүштә лаяқәтлик болуп баһаланғанлиқини байқиған. (Деңиз-окян башқуруш комитетиниң аммиви мунасивәтләр мәсули җо миллер (Jo Miller) Тәшкилатниң “көрүнәрлик чәклимилири” болған иҗтимаий тәптишкә тайинидиғанлиқини етирап қилди.)
Тәкшүрүш җәрянида,“қанунсиз окян лайиһәси” аз дегәндиму хитайдики он чоң деңиз мәһсулатлири ширкитиниң 2018-йилдин башлап кәм дегәндә миң уйғур ишчисини ишләткәнликини байқиған. Бу мәзгилдә у ширкәтләр 47 миң тоннидин артуқ деңиз мәһсулатлирини америкиға йоллиған. Америка вә канадалиқ импорт қилғучилар бу әслиһәләрдин деңиз мәһсулатлирини сетивалған. Буларниң ичидә “алий лайнир йемәкликләр”(High Liner Foods) Ширкитиму бар. (Алий лайнир йемәкликләр ширкитиниң баянатчиси өзлири тиҗарәт қилған ширкәтниң 2022-йили 9-айда үчинчи бир тәптиш ширкитиниң тәкшүрүшидин өткәнлики ейтқан.)
Деңиз мәһсулатлири йөткәш вә тошуш җәрянида бир-биригә арилишип кетидиған болғачқа һәр бир түркүм малниң әң ахирида зади қәйәргә баридиғанлиқини бекитиш бәкму қийин. Әмма америка ширкәтлири мал импорт қилидиған һәмдә уйғур мәҗбурий әмгики билән мунасивәтлик бу завутлар мәһсулатлирини волмарт (Walmart), коско (Costco), крогер(Kroger) Вә албәртсин (Albertsons) Қатарлиқ пүтүн мәмликәттики талла базарлириға әвәткән. (Вал-мартниң баянатчиси мундақ деди: “ширкитимиз барлиқ мал тәминлигүчиләрниң бизниң өлчәмлиримиз вә тохтамдики мәҗбурийәтләр, җүмлидин кишилик һоқуққа мунасивәтлик мәсулийитини ада қилишини үмид қилиду”. Албәртсин (Albertsons) Ниң баянатчиси алий лайнир йемәкликләр ширкитидин деңиз мәһсулатлири сетивелишни тохтитидиғанлиқини деди. Коско (Costco) Вә крогер(Kroger) Бу һәқтә сориған соалимизға җаваб қайтурмиди.)
Импорт қилғучилар йәнә деңиз мәһсулатлирини ялғуз америкидила төт йүз миңдин артуқ ашханиға хизмәт қилидиған йәр шари йемәклик мулазимәт магнати болған сискоға (Sysco) Әвәткән. (Сискониң баянатчиси өзлирини мал билән тәминлигүчи йәнтәй сәнко (Yantai Sanko) Ширкитиниң тәптиштин өткәнликини тәкитләп, бу ширкәтниң “дөләт иҗра қиливатқан әмгәк күчлирини йөткәш пирограммиси арқилиқ ишчи қобул қилғанлиқи” ни
Инкар қилди.)
Униңдин сирт өткән бәш йилда америка һөкүмити аммиви мәктәп, һәрбий база вә федератсийә түрмилиридә ишлитиш үчүн уйғур әмгәк күчигә четишлиқ импорт қилғучиларниң 200 йүз милйон америка доллиридин көпрәк қиммәттики деңиз мәһсулатлирини сетивалған. (Деһқанчилиқ министирлиқиниң баянатчиси органларниң мумкинқәдәр деңиз мәһсулатлирини америкидин сетивелиши тәләп қилинидиғанлиқини көрсәтти. Әмма көзитиш гуруппилириниң қаришичә кәчүрүм қилиш ( органларни һечқандақ тәптиш қилмаслиқ вә уларға чәксиз әркинлик бериш) дегәнлик, деңиз мәһсулатлириниң көпинчиси хитайдин кәлгәнликидин дерәк беридикән.)
Америка шинҗаңдики ишчиларға четишлиқ деңиз мәһсулатлирини импорт қилидиған бирдинбир дөләт әмәс.“қанунсиз окян лайиһәси” йигирмә нәччә дөләтниң шинҗаң әмгәк күчигә четишлиқ деңиз мәһсулатлирини импорт қилидиғанлиқини ениқлиди.
Мутәхәссисләрниң қаришичә, америкидики бу әһвални һәл қилиш үчүн федератсийә деңиз мәһсулатлирини импорт қилишни назарәт қилиш пирограммисиға өзгәртиш киргүзүш керәк. Қанунсиз белиқ тутушни ениқлаш үчүн түзүлгән бу қанун импорт қилғучилардин белиқлар қандақ тутулғанлиқи тоғрисида тәпсилий хатирә қалдурушни тәләп қилиду. Әмма сияһ белиқи вә салмон белиқини өз ичигә алған бир қанчә ачқучлуқ түр назарәт қилиш даирисигә кирмәйду, шуниңдәк бу пирограмма мәҗбурий әмгәк вә башқа дәпсәндичиликләрни байқаш үчүн лайиһәләнгән әмәс.
Америка университети җавабкарлиқни сүрүштүрүш мәркизидә ишләйдиған җуди гйерхард (Judy Gearhard) Бу қанунни кеңәйтип, хитайдики ширкәтләрни вә уларниң америкилиқ херидарлирини хитайдики пишшиқлап ишләш әслиһәлиридики ишчилар һәққидә тәпсилий учурлар билән тәминләшкә мәҗбурлаш керәкликини оттуриға қойди. Лора мурфиға охшаш уйғур мәсилилири мутәхәссислири ширкәтләрни хитайда дөләт мәҗбурлиған әмгәк күчини байқаш үчүн техиму үнүмлүк шәкилдә кишилик һоқуқ әһвалини көзитишкә чақирди. Хәлқара қуллуққа қарши туруш (Anti-Slavery International) Тәшкилатидин килои кирәнистин (Chloe Cranston) Мундақ деди: “америка, ширкәтләрдин шинҗаңда мәҗбурий әмгәк күчи вә башқа шәкилдики ексипилататсийәләрни байқиялайдиған асаслиқ тәкшүрүшләрни тәләп қилиш җәһәттә йәршари риқабитидә арқида қалди.”
Җорҗтовн университетиниң қанун пирофессори роберт стемберг (Robert Stumberg) Бу һәқтә сөз қилип, уйғур мәҗбурий әмгикигә даир қанунниң “алаһидә күчлүк” икәнликини, америка һөкүмити аллиқачан күн тахта, машина запчаслири, компютер өзәклири, палма йеғи, шекәр вә шохла қатарлиқ мәһсулатларға қарита қанунни иҗра қилғанлиқини тилға алди. Стумбергниң пикричә, һазир немә иш қилиш керәклики ениқ. У: “деңиз мәһсулатлири бу қанун ниң кейинки нишани болуши керәк” деди.
Бу доклатни вашингтондики (пайда алмайдиған) мухбирлар тәшкилати “қанунсиз окян түри” (The Outlaw Ocean Project) Тәйярлиған болуп, доклатни йезишқа иан урбина (Ian Urbina), данийәл мурфи (Daniel Murphy), җо галвин (Joe Galvin), мая мартин (Maya Martin), сузин райин (Susan Ryan), астин брош (Austin Brush) Вә җәйк канлей (Jake Conley) Қатнашти.