Tedrijiy tereqqiyat nezeriyisi we uning chiqish sewebi

“Din we hayat 2000so'algha jawab” namliq eserde mundaq dep yézilghan:
“Yawropada güllinish dewrining bashlinishi bilen tewrat we injillardiki ka'inat we janliqlarning yaritilishi toghriliq otturigha qoyulghan telimatlarning ilim-pen alimliri keship qilghan ilmiy heqiqetler bilen zit ikenliki ispatlandi. Shuning bilen ilim-pen alimliri bilen chérkawlar otturisida tarixtiki meshhur toqunush yüz berdi. Bu toqunush netijiside nurghunlighan tebi'iy pen alimliri chérkaw hakimiyiti teripidin ziyankeshlikke uchridi, hetta beziliri öltürüldi. Biraq, axirqi ghelibe ilim-pen alimlirigha mensup boldi. Shundaq qilip yawropada “Din ilim-pen'ge qarshi” deydighan uqum omumyüzlük shekillendi. Shundaqla, ilim-pen alimlirimu chérkawlar bilen bolghan toqunushida özlirining ghelibisini kapaletlendürüsh üchün dinning telimatlirigha zerbe béridighan her qandaq bir qarashni, uning ilmiyliqi yaki emesliki bilen hésabliship olturmastinla qobul qilip, uni chérkawlargha zerbe bérishte özliri üchün qoral qilidighan bir xil halet shekillendi.

Ilim-pen alimliri chérkawlar üstidin ghelibe qilghan, fransiyide burzhu'aziye inqilabi bilen sana'et inqilabimu ghelibige érishken, kishiler arisida ‛din-ilim-pen bilen zitlishidu‚ dégen qarash kökke kötürülgen mushundaq bir peytte, darwin tedrijiy tereqqiyat nezeriyisini otturigha qoyup, chérkawning ‛insan adem ata bilen hewwa anidin törelgen‚ dégen telimatigha qattiq zerbe berdi. Shuning bilen bu nezeriye ilim-pen alimlirining xristi'an chérkawlirigha zerbe bérishte zor küchke ige qoraligha aylandi. Shu sewebtin ilim-pen alimliri tedrijiy tereqqiyat nezeriyisini xuddi tewrenmes ilmiy heqiqet süpitide qobul qilip, buninggha qarshi otturigha qoyulghan her qandaq bir tenqidni-gerche ilmiy tenqid bolsimu, diniy gherez bilen otturigha qoyulghan, dep qarap qobul qilishtin bash tartti. Mana shuningdin biri bu nezeriye ilim-pen alimlirining himayisige ériship kelgen idi. Hetta beziliri tedrijiy tereqqiyat nezeriyisini ilmiy asasqa ige qilish meqsitide, eyni waqitlarda, qéziwélin'ghan iskilitlargha oxshighan bezi pakitlarni saxtilashturushtinmu eymenmigen idi.”

Mezkur eserde yene mundaq dep yézilghan:
“Ilim-pen alimlirining öz waqtida tedrijiy tereqqiyat nezeriyisini qil sighmaydighan heqiqet süpitide qobul qilghanliqi bu nezeriyining ilmiy heqiqet ikenlikidin emes, belki “Sér artér” éytqandek, bu nezeriyini ret qilish dégenlik ilim-pen alimlirining esheddiy düshminige aylan'ghan xristi'an chérkawlirining telimatlirigha ishinish we ulargha boysunush dégenliktin dérek béretti. Shuning üchün ilim-pen alimliri chérkaw hakimiyitige bash égishtin köre darwin nezeriyisini, gerche heqiqetke uyghun kelmisimu, qobul qilishni ewzel körgen idi. Biraq ilim-pen alimliri özlirining esheddiy düshmini bolghan chérkaw hakimiyitini meghlup qilip, bir mezgil ötkendin kéyin, mana emdi, chérkawlar bilen bolghan toqunushta özliri üchün yaxshi xizmet qilghan darwin nezeriyisining ilmiy heqiqet emeslikini, uning noqul nezeriye ikenlikini, ilim-pen tereqqiy qilghanséri, xususen fizika we bi'ologiye ilimliride zor ilgirilesh yüz bergendin kéyin, bu nezeriyining ilmiy asasqa tayanmighanliqi kündin-kün'ge ashkariliniwatqanliqini élan qilmaqta.