“Uyghur alimliri qamusi” diki tunji Uyghur alimliri

Washin'gtondin muxbirimiz ümidwar teyyarlidi
2025.01.16
Uyghur-Alimliri-tusinay-teyipowa
Photo: RFA

Yéqinda Uyghur medeniyet tarixidiki zor bir yéngiliq süpitide qazaqistandiki mir neshriyati teripidin “Uyghur alimliri qamusi” namliq chong hejimlik kitab neshr qilindi.

Rus we Uyghur tillirida arilash shekilde teyyarlan'ghan mezkur qamus mexsus Uyghur alimlirining tizimliki we ularning qisqiche ilmiy ijadiy hayatigha béghishlan'ghan.

Qamusni neshrge teyyarlighuchi 1942-yili ghulja shehiride tughulghan, 1961-yili shinjang institutida oquwatqanda sowét ittipaqigha köchüp chiqip, qazaqistan'gha yerliship, yarkent, almuta sheherliride uzun yillar oqutquchiliq we medeniyet-ma'arip saheside xizmet qilghan medeniyet erbabi tursun'ay téyipowa xanimdur.

Almuta shehiride uzun yillar oqutquchiliq we medeniyet-ma'arip saheside xizmet qilghan medeniyet erbabi tursun'ay téyipowa xanim.
Almuta shehiride uzun yillar oqutquchiliq we medeniyet-ma'arip saheside xizmet qilghan medeniyet erbabi tursun'ay téyipowa xanim.
RFA/Ümidwar

Tursun'ay téyipowa xanim köp yillar medeniyet-ma'arip saheside xizmet qilish, jem'iyet pa'aliyetlirini teshkillesh jeryanida köpligen her millet alimliri, ziyaliyliri, bolupmu Uyghur alim-ziyaliyliri bilen tonushqan we uningda mexsus Uyghur alimlirining ilmiy hayat pa'aliyetlirini toplap bir qamus teyyarlash istiki qozghalghan. Netijide, u aldi bilen qazaqistan, qirghizistan, özbékistan we bashqa ellerdiki 170 neper Uyghur alimesining terjimihalini toplap, “Uyghur alimeliri” mawzusida almuta kitab neshr qildurup tarqatqanidi. Mana bu uning ikkinchi qétimda mexsus chong hejimlik Uyghur alimliri qamusini teyyarlashning asasi bolghan. Tursun'ay téyipowa xanim özining mezkur eserni teyyarlash iradisige kélishtiki tüp meqsiti heqqide mundaq deydu:

U, dunya yüzidiki Uyghur alimlirining tizimlikini turghuzush we ularning ilmiy ijadiy hayati heqqide matériyal toplashning neqeder müshkül ish ikenliki, shundaq bolushigha qarimay, ilgiri chiqqan bir qisim bu heqtiki kitablardin bashqa yene öz aldigha köp matériyallarni toplighanliqini bildürdi

Péshqedem ustaz tursun'ay téyipowa (ongdin birinchi)ning “Uyghur alimliri” namliq énsiklopédiye kitabi tonushturush pa'aliyitide lénta késish murasimi. 2024-Yili 30-noyabir, almuta.
Péshqedem ustaz tursun'ay téyipowa (ongdin birinchi)ning “Uyghur alimliri” namliq énsiklopédiye kitabi tonushturush pa'aliyitide lénta késish murasimi. 2024-Yili 30-noyabir, almuta.
RFA/Oyghan

“Uyghur alimliri qamusi” ning özgiche bir alahidiliki uninggha 20-esirning deslepki yérimida ilim-pen saheside meydan'gha chiqqan tunji Uyghur alimliridin tartip bügünki kündimu ilmiy hayatini dawamlashturuwatqan, dunyaning her qaysi jayliridiki alimlar kirgüzülgen. “Uyghur alimliri qamusi” ning mes'ul muherriri, almutidiki atamura neshriyati Uyghur tehrir bölümining mudiri malik muhemmedinof ependi mezkur qamusning heqiqeten keng da'irini öz ichige alidighanliqini bildürdi.

Malik muhemmedinof ependining éytishiche, qamustin orun alghan bir qisim alimlarning terjimihali tarixi ehmiyetke ige bolup, ular alliburun wapat bolghan bolsimu, lékin ular Uyghurlar we ottura asiya ellirining ilim tarixida muhim iz qaldurghandur.

Heqiqeten, Uyghurlarda 20-esirning bashlirida yéngiche ma'arip herikiti bashlan'ghandin kéyin Uyghur élidin melum sandiki Uyghurlar türkiye we bashqa ellerge bérip aliy bilim yurtlirida oqush pursitige érishti, ene shularning deslepki wekili süpitide mes'ud sebiri bayqozini misal körsitish mumkin, u, osmanli impériyesining paytexti istanbulda on yillar aliy melumatliq bolup, mexsus méditsina saheside oqup, 1914-yilliri arisida doktor unwani alghanidi. Shunga u Uyghur hazirqi zaman ilim-pen tarixidiki birinchi doktordur. Uningdin bashqa yene sabiq sowét ittipaqida 20-esirning 20-30-40-yilliri köp sandiki Uyghurlar moskwa, lénin'grad, baku, tashkent, almuta sheherliridiki aliy mekteplerde oqup, ularning arisidin birinchi alimlar, uniwérsitét dotsént-piroféssorliri yétiship chiqti. Mesilen, 1930-yillarda burhan qasimof, ömer qasimof, abdulhey muhemmedi we bashqilar tashkenttiki ottura asiya uniwérsitéti we bashqa aliy mekteplerning dotsént-piroféssorliri bolghanidi. Uyghurlar arisidiki tunji tarixshunasliq ilmi doktori ershidin hidayetof, 1939-yili moskwada tarix penliri kandidat doktori boldi. Uningdin kéyin 1940-yillarda abduméjit rozibaqiyéf Uyghurlar arisidiki birinchi biyologiye ilmi kandidat doktori boldi. Ayshem shemiyéwa tilshunasliq boyiche 1945-yili tunji kandidat doktor bolghan Uyghur alimesi idi, bulardin bashqa yene birmunche Uyghurlar 1950-yilighiche tarix, arxé'ologiye, matématika, ximiye, méditsina we bashqa her xil kesipler boyiche alimlardin bolup yétishken. Exmet kibirof Uyghurlar arisidin yétiship chiqqan birinchi arxé'ologiye alimi bolup, u 1949-yili tarix kandidat doktoriliq dissértatsiyesi yaqilighan.

Qazaqistandiki mir neshriyati neshr qilghan “Uyghur alimliri qamusi” namliq chong hejimlik kitabning muqawisi
Qazaqistandiki mir neshriyati neshr qilghan “Uyghur alimliri qamusi” namliq chong hejimlik kitabning muqawisi
RFA/Ümidwar

Téxnika penliri doktori, piroféssor télman kerimbayéf 1960-1990-yillarghiche bolghan ariliqtila pütün sowét ittipaqining alem téxnikisi sahesidiki yétekchi alimlardin bolghan idi. Yadro fizikisi alimi, özbékistanda tonulghan alimlardin piroféssor abduréshit eliyéf, akadémik yar muhemmed mubarekof, demir sattarof, moskwa uniwérsitétining piroféssori aléksandir reximof, yer tewresh ilmi alimi piroféssor abliz abdullayéf, tarix ilmi piroféssori ablexet xojayéf, filologiye ilmiy piroféssorliri ghojaxmet sadwaqosof, tughluqjan talipof, tilshunas mirsultan osmanof, pelsepe ilmiy piroféssori, akadémik eziz narinbayéf, muzika ilmi piroféssorliri, meshhur kompozitorlar quddus ghojamyarof we eziz dugashéf, 28 yéshida pütün sowét ittipaqida eng yash alim süpitide meshhur bolghan filologiye penliri doktori, piroféssor murat hemrayéf hem bashqa onlighan péshqedem yaki merhum bolghan alimlar bu kitab arqiliq qaytidin eslinilidu.

Mana bu qamus arqiliq ene shu ötken esirde ötken we bügünki esirimizde pa'aliyetlirini dawamlashturuwatqan alimlarning köpining ijadiy hayati bilen tonushush mumkin.

Qamusning yene bir özgichiliki shuki, uninggha kirgüzülgen Uyghur alimelirining sani zor salmaqni igiligen bolup, buningdin dunya yüzidiki Uyghur alimliri terkibide ayallarningmu köp qisimni teshkil qilidighanliqi, hetta ayal alimelirining ilim-penning köpligen sahelerde yétekchi mutexessisler qatarida sanalghanliqini körüwélish mumkin. Mesilen, bularning ichide sabiq sowét ittipaqi we kéyinki ottura asiya elliride nami tonulghan méditsina penliri doktori, piroféssor merhum sahibjamal qaribayéwa, iqtisadshunasliq penliri doktori, piroféssor merhum qapiye abdullayéwa, özbékistan we ottura asiya ellirige tonulghan muzikant we sen'etshunasliq penliri piroféssori merhum shahide shahimerdanowa shuningdek Uyghur élide keng tonulghan méditsina penliri doktori adalet qasim, amérikada oqup yétiship muhim dölet organlirida xizmet qiliwatqan yash xelq'ara bixeterlik we iqtisadiy siyaset ilmi doktori elnigar iltebir qatarliq yüzdin artuq alimeni misal süpitide körsitish mumkin.

Elwette, Uyghur alimliri qamusining téximu toluq nusxisini teyyarlash téximu japaliq emgektur, egerde pütün alimlarning terjimihalini toplighanda 653 neper dégen bu san yene bir qanche hessige köpiyishi mumkin. Lékin, mezkur tunji qedemni bésip, kéyinkiler üchün yol achquchi süpitide özining yashan'ghanliqi we ten-salametlikige qarimay, japaliq emgek singdürüp, Uyghur alimliri qamusini yoruqqa chiqarghan 83 yashliq tursun'ay téyipowa xanimgha apirin oqumay mumkin emes!

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.