Kéysiy michél: “Xitay hökümiti musulmanlarni tutup lagérlargha solimaqta”

Amérika tereqqiyat fondining xewer tor béti bolghan “Tereqqiyat we pikir” namliq tor bette élan qilin'ghan “Xitay hökümiti musulmanlarni tutup lagérlargha solimaqta” mawzuluq maqale kéysiy michél teripidin yézilghan bolup, u bu maqaliside lagérlar heqqidiki melumatlar üstide tepsiliy toxtalghan.

U maqalisini mundaq dep bashlighan: “Xitayning gherbiy rayoni bolghan shinjangda xitay hökümiti bu dunyada téxi körüp baqmighan derijide zor bolghan bir yürüsh ‛yighiwélish lagérliri‚ ni qurushni bashlidi. Bu rayonni tetqiq qiliwatqan amérika komitéti bu lagérlarni az sanliq milletlerge qaritilghan eng keng kölemlik tutqun qilish, dep körsetti.” 

Maqalide xitay hökümitining nöwette bu “Yighiwélish lagérliri” ni “Terbiyelesh-özgertish merkizi” dégendek oxshimighan namlar bilen atap, u heqte héchqandaq emeliyetni ashkarilimaywatqanliqi bayan qilin'ghan. Aptor bu heqte mundaq dégen: “Xitay hökümiti lagérlarda qanchilik kishi tutup turuluwatidu, ular qaysi jinayiti üchün tutuldi, bu lagérlar bikar qilinamdu, dégen so'allarni jawabsiz qoymaqta.” 

Amérika Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénriy shajéski ependi bolsa bu heqte radiyomizgha qilghan sözide “Gerche xitay hökümiti bu lagérlarni étirap qilmisimu emma ashkariliniwatqan uchurlar lagérlarning mewjutluqini ispatlap turmaqta. Xitay hökümiti emdi bu lagérlarda zadi némiler yüz bériwatqanliqi, tutqundikilerning qandaq mu'amilige uchrawatqanliqini ashkarilishi kérek. Xelq'ara jama'et buni xitay hökümitidin telep qilishi kérek,” dédi. 

Nöwette bu lagérlarda zadi qanchilik kishi tutup turuluwatqanliqimu diqqet qozghawatqan témilarning biri. Nurghun közetküchiler hazir Uyghur élidin kéliwatqan cheklik uchurlargha qarighandimu lagérlardiki reqemni bir milyondin oshuq bolushi mumkin dégen qarashni ortaqlashmaqta. Yuqiridiki maqale aptori bu heqte dunya Uyghur qurultiyining re'isi dolqun eysa ependini ziyaret qilghan bolup, u sözide “Xitay da'irilirining lagérlarni dawamliq kéngeytiwatqanliqi we tutqun qilin'ghanlarning qoyup bérilmeywatqanliqidek pakitlarni nezerde tutqanda hazir bu lagérlardikilerning bir yérim milyon we hetta ikki milyon dep mölcherlewatimiz,” dégen. 

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi élshat hesen ependi bügün radiyomizgha qilghan sözide Uyghur élidin kéliwatqan uchurlardin qarighanda lagérdikilerning sanining bir milyondin oshuq bolushi éhtimalgha intayin yéqin, dep körsetti. 

“Tereqqiyat we pikir” zhurnilidiki bu maqalining aptori amérikiliq tarixchi we tonulghan Uyghurshunas proféssor rayin tam ependini ziyaret qilghan. Rayin tam ependi xitay hökümitining Uyghur élide kishilerge qaratqan nazaretni eng yuqiri pellige chiqiriwetkenliktin insanlarning héchqandaq xususiy mexpiyetliki qalmighanliqi, ularning birdin-bir mexpiy yérining kallisining ichi bolup qalghanliqini éytqan.

Maqalide yene yuqiridiki bu “Yighiwélish lagérliri” ning Uyghurlargha qaritilghan “Assimilyatsiye” siyasitining bir qismi ikenliki, xitay hökümitining Uyghurlargha medeniyet, til we din jehettin cheklesh siyasetlirini yolgha qoyup kelgenliki, bolupmu 2009-yilidiki “Ürümchi weqesi” din kéyin Uyghurlargha qaritilghan bésim siyasetlirining üzlüksiz küchiyip mangghanliqi tilgha élin'ghan. 

Maqale aptori xitay hökümitining bu “Yépiq terbiye lagérliri” arqiliq peqetla u yerdiki Uyghurlar emes, belki chet'ellerdiki Uyghur jama'itigimu éghir zerbe bériwatqanliqini, chünki chet'ellerdiki Uyghurlarningmu az dégende birdin tughqinining bu lagérlarda aqiwiti éniqsiz turuwatqanliqi, chet'ellerdiki Uyghurlarning Uyghur élidiki a'ile-tawabi'atliri bilen hetta alaqilishish imkanidinmu mehrum qilin'ghanliqini bayan qilghan. 

Aptor bu heqte köp izdiniwatqan amérikiliq tarixchi rayin tam we awstraliye latrobi uniwérsitétining oqutquchisi jéymis léybold qatarliqlarning sözlirige asasen Uyghur élidiki bu lagérlarning hazirqi bu dunyadiki eng éghir kishilik hoquq depsende qilish weqesi ikenlikini bildürgen. Aptor bu heqte toxtilip: “Bezi tetqiqatchilar bu lagérlarda qandaqtur irqiy qirghinchiliqning deslepki shepiliri mewjut, dep qarimaqta” dégen. Dolqun eysa ependi bolsa muxbirgha “Bu dunyada bundaq lagérlar emdi qayta yüz bermeydu dep wede qilin'ghan idi. Emma u yene yüz bériwatidu. Ete belkim bek kéchikishimiz mumkin. Buni bilip bolghili bolmaydu,” dep eskertken. 

Élshat hesen ependimu sözide weziyetning éghirliqini eskertip, herqaysi döletlerni, bolupmu gherb démokratik ellirini Uyghur élidiki “Yépiq terbiye lagérliri” mesilisige jiddiy qarap, xitay hökümitige bu heqte bésim ishlitishke chaqirdi.