Әркинлик сарийи: “чен чүәнгони җавабкарлиққа тартиш керәк”
2017.12.18
Хитайниң уйғур районида кәң көләмлик йепиқ тәрбийәләш мәркәзлирини қуруши, уйғурларниң DNA әвришкисини йиғиши вә униң електронлуқ тәқиб қилиш системиси хәлқара кишилик һоқуқ вә ахбарат васитилириниң җиддий диққитини қозғашқа башлиди.
Хәлқара кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилати өткән һәптә хитайниң уйғур районидики һәқсиз омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүши уйғурларниң DNA әвришкисини топлашни мәқсәт қилғанлиқини җакарлап, хәлқараниң диққитини қозғиған. Арқидинла бирләшмә агентлиқи хитайниң DNA әвришкисини топлаш һәрикити, йепиқ тәрбийәләш мәркәзлириниң әһвали вә ғайиб уйғурлар һәм хитайниң електронлуқ тәқиб қилиш системисиға мунасивәтлик узун бир тәкшүрүш доклати елан қилип, униң уйғурларни заманиви техника арқилиқ қандақ контрол қиливатқанлиқини әтраплиқ баян қилған иди.
Униң арқисидинла “вашингтон почтиси” гезити обзор елан қилип, хитайниң електронлуқ тәқиб қилиш системиси, уйғурларниң DNA әвришкисини йиғиши вә униң иҗтимаий кредит түзүмини тәнқид қилди. “вашингтон почтиси” гезити ниң обзори, хитайниң өзини баш көтүрүватқан бир күч, дәп тәсвирлисиму, әмма униң өз хәлқини мәхпий көзитиши, сирлиқ санлиқ мәлумат амбарлирини қуруши, мәҗбурлаш характерлик тәдбирләрни елиши уни күчлүк бир дөләткә әмәс, бир түрмигә охшитип қойғанлиқини тәкитлигән.
Америкидики кишилик һоқуқ тәшкилати -әркинлик сарийиниң алий дәриҗилик тәтқиқатчиси сара кук дүшәнбә күни зияритимизни қобул қилип, хитайниң DNA әвришкиси йиғиши вә йепиқ тәрбийәләш мәркәзлиридин әндишә қилишқа йетәрлик дәлилләр барлиқини билдүрди.
Сара кук мундақ дәйду: “мениңчә, буларниң һәммиси кишини әндишигә салиду. Әгәр сиз хәлқара түп кишилик һоқуқ өлчәмлиридин қарисиңизму бу қилмишларниң интайин зор бузғунчилиқ икәнликини көрисиз. Униң үстигә бу қилмишларниң кишиләрни қанунсиз тутқун қилип, балиларни ата-анисидин, аилиләрни киримдин айриветиштәк йошурун хәвпи зор. Уларниң DNA әвришкисини йиғип, немигә ишлитидиғанлиқини һәқиқәтән биләлмәйсиз. Бизниң әркинлик сарийи илгири елан қилған бир доклатимизда биз бу мәсилини оттуриға қоюп, униң ички әза көчүрүштә ишлитилишидин гуман қилған. Биз бәзи дәлилләргә қарисақ, бурун фалунгоңчиларни ички әзасиниң көчүрүш нишани қилинғанлиқини билимиз. Униңдин сирт бизгә бурун уйғур сиясий мәһбуслириниң ички әзалириниң еливелинғанлиқи мәлум. Бизниң қолимизда буниңда даир 1990-йиллардин қалған күчлүк дәлилимиз бар”.
Хитай һөкүмити 2016-йили 9-айдин башлап уйғур районида омумий хәлқниң һәқсиз саламәтлик тәкшүрүшини йолға қоюп, мәҗбурий тәкшүрүш елип барған. Бу йил 2-қетимлиқ омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүши елип берилип, 20 милйонға йеқин кишиниң саламәтлик архипи турғузулғанлиқини елан қилған иди.
Лекин, “вашингтон почтиси”гезитиниң обзорида кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилатиниң доклати нәқил кәлтүрүлүп, хитайниң һәқсиз омумий хәлқ саламәтлик тәкшүрүшидә уйғурларниң DNA әвришкиси вә қан әвришкиси топлиғанлиғанлиқи, бирақ униңдин уйғурларниң хәвири бар-йоқлуқи яки уларниң разилиқини алған-алмиғанлиқи мәлум әмәсликини билдүрүлгән.
Америкидики адвокат, д у қ ниң қанун мәслиһәтчиси нури түркәл әпәндиниң көрситишичә, хитай һөкүмитиниң уйғурларниң д н әвришкисини топлиши б д т ниң алақидар әһдинамилиригә пүтүнләй хилап икән.
Нури түркәл: “хитай һөкүмити DNA әвришкисини йиғишиға кәлсәк, бу у қол қойған әһдинамиларға хилап, нормал сөз билән ипадиләшкә болмайдиған бинормаллиқ. Хитайниң өзи имза қойған б д т иқтисади, иҗтимаий мәдәнийәт һәқлири, дегән әһдинамигә қарисақ, кишиләрниң саламәтлик архипиға кириш үчүн нурғун мақуллуқтин өтүш керәк. Мәсилән, америкидәк бир йәрдә сизниң қандақ кесәл билән дохтурға барғанлиқиңизни дохтурниң ашкарилиши қанунсизлиқ һесаблиниду. Ғәрб әллиридә дохтурға берип, паланчи немә кесәл билән кәлди, дәп сораш мумкин әмәс. Әмди бу йәрдә шәхсниң яки хәлқниң рухситисиз униң DNA әвришкисини елип, униңға архип турғузуши, уни кәлгүсидә җазалаш үчүн тәдбирләрни һазирлиши бу инсан һәқлири, дәп еғиз ачқили болидиған нәрсә әмәс.”
Лекин, нури түркәлниң көрситишичә, хитай һөкүмити бу радикал тәдбирләрни йолға қоюши һаман бир күни униң иқтисадиға тәсир көрситидикән. Нури түркәл, шу чағда бу хил радикал тәдбирләр хитайдики иқтисади мәнпәәт гуруһлириниң қаршилиқиға учрайдиғанлиқини билдүрди.
Нур түркәл: “хитайниң техника җәһәттики сәвийәси наһайити көп мәбләғ селиш, башқиларниң техникисини оғрилаш йоллири билән мустәһкәмләнди. Буни сиртқи бир амилниң тәшәббуси билән тизгинләш мумкин әмәс, дәп қараймән. Буни тизгинләйдиған бирдин бир амил, у хитайниң иқтисадиға тәсир көрсәткәндә тизгинлиниду. Чүнки, мушундақ давам қилидиған болса бу йәрдики мәбләғ селиш вә нормал тиҗарәт ақсайду. Бу ақсиғанда хитай һакимийитигә дәхли -тәрз қилиду. Хитай компартийәсиниң һазирға қәдәр мәвҗут болуп турушиниң сәвәби мәлум түркүмдики кишиләргә тиҗарәт йолини ечип бәрди. Әгәр бу амиллар тәсиргә учриғанда юқириқидәк һәддидин ашқан бәлгилимә вә қилмишлар тизгинләшкә учрайду”.
Лекин әркинлик сарийиниң хадими сараһ кук ханимниң билдүрүшичә, чен чүәнгоға охшаш хитай әмәлдарларниң қилмишиға даир учурларни топлап, уларниң америка, канада қатарлиқ дөләтләргә киришини чәкләш бу әмәлдарларға тақабил турушиниң йәнә бир хил үнүмлүк чариси икән.
Сара кук мундақ дәйду: “хәлқара җамаәт вә бәзи уйғур тәшкилатлири қилалайдиған бир йәнә бир иш, тәкшүрүш елип берип, кишилик һоқуқ бузғунчилиқида йетәкчилик рол ойнаватқан шәхсләрни, болупму партийәниң 1-қол секритарлириға даир учур топлаштур. Болупму халиғанчә тутқун қилиш, тутқунда өлүп кетиш вәқәлиригә даир учурларни йиғип, бу учурларни америкиға охшаш йәр шари магнитиский қануни бар дөләтләргә тапшуруш керәк. Чүнки, бу қанун кишилик һоқуққа хилаплиқ қилған әмәлдарларниң чәкләйду. Униң мал-мүлкини тоңлитип, уларниң бу мәсилиләрдики мәсулийитини сүрүштүриду. Канада йеқинда бундақ бир қанун чиқарди. Тәйвән йеқинда 3 хитай әмәлдариниң чеградин киришини чәклиди. Тәйвәнгә кириши чәкләнгән бу 3 әмәлдарниң кимликини билмәймән. Әмма улар фалунгоңчиларға бузғунчилиқ қилған әмәлдарлардәк қилиду”.
Сарак кукниң илгири сүрүшичә, юқириқи чарә уйғур районидики хитай әмәлдарлирини кишилик һоқуққа хиалаплиқ қилип, башқиларни харлиғанда ойлишип иш қилишқа мәҗбурлайдикән.
“вашингтон почтиси” гезитиниң обзорида йәнә хитай мәмликәт миқясида кәң көләмлик орунлаштурған електронлуқ тәқиб қилиш системиси, униң йолға қойған иҗтимаий кредит түзүми тәнқид қилиду. Обзорда“хитайниң иҗтимаий кредит түзүминиң дигитал дәвридә наһайити тезла кишиләрни назарәт қилидиған, компартийәгә бойсунмиғанларни җазалайдиған, бойсунғанларни мукапатлайдиған бир хил тәқибләш системисиға айлинишини қияс қилиш мүшкүл әмәс” дейилгән. Хитай һөкүмити 2020-йилға қәдәр пуқраларниң иҗтимаий, сиясий ипадисигә қарап, уларға номур бериш, уларниң җәмийәттики орнини шуниңға қарап бекитишни мәмликәт миқясида омумлаштуридиғанлиқини билдүргән иди.