Рәҗәп таййп әрдоған билән ши җинпиң учришида уйғур мәсилиси күнтәртипкә кәлдиму?

Мухбиримиз әркин тарим
2017.05.14
shi-jinping-erdoghan-putin.jpg (Алдинқи рәт солдин оңға түркийә, вийетнам, русийә вә хитай дөләт президентлири) рәҗәп таййип әрдоған, тран дай қуаң, виладимир путин вә ши җинпиң қатарлиқлар “хәлқаралиқ бир бәлвағ, бир йол мунбири йиғини” да хатирә сүрәттә. 2017-Йили 15-май, бейҗиң.
AFP

Түркийә рәиси рәҗәп таййп әрдоған 14-вә 15-май күнлири бейҗиңда чақирилидиған “хәлқаралиқ бир бәлвағ, бир йол мунбири йиғини” ға иштирак қилиш үчүн хитайға йетип барди.

Йиғинға русийә президенти владимир путин, қазақистан дөләт рәиси нурсултан назарбайев қатарлиқ 28 дөләт рәһбири қатнишиду. Йиғин башлаштин бурун түркийә җумһур рәиси рәҗәп таййп әрдоған хитай дөләт рәиси ши җинпиң билән учришип, икки дөләт оттурисидики бәзи мәсилиләр тоғрисида музакирә елип барған вә “өзара” җинайәтчиләрни қайтуруп бериш келишими” гә охшаш бир қанчә келишмгә қол қоюлған.

Түркийә дөләт рәиси рәҗәп таййп әрдуғанниң бу қетимқи хитай зияритидә хитайниң түрк маллириға қойған тосалғулири билән түркләргә қойған виза тосалғулири тоғрисида музакирә елип берилидикән.

Түркийәдики “стар” гезитиниң 13-май күнидики хәвиригә асасланғанда түркийә дөләт рәиси рәҗәп таййп әрдоған 5-айниң 14-, 15-күнлири бейҗиңда чақирилидиған “хәлқаралиқ бир бәлвағ, бир йол мунбири йиғини” да асасий қурулуш, қатнаш, иқтисадий һәмкарлиқ, тиҗарәт, санаәт, пул муамилә, хәлқләр оттурисидики мунасивәтләр, муһит вә деңизчилиқ қатарлиқ мәсилиләр тоғрисида музакирә елип берилған.

Рәҗәп таййп әрдоған билән бирликтә хитайға зиярәткә барған иқтисад министири ниһат зәйбәкчи әпәнди мухбирларға бәргән баянатида, хитай даирилириниң түркләргә виза беришидики тосалғулар, икки дөләт оттурисидики сода тәңпуңсизлиқи қатарлиқ мәсилиләр тоғрисида музакирә елип баридиғанлиқини баян қилған иди.

Ундақта түркийә-хитай оттурисидики бу асасий темилардин сирт уйғур мәсилисиму күнтәртипкә кәлдиму?

Бу һәқтә көз қаришини игиләш үчүн түркийә истратегийилик чүшәнчиләр институти түркийә-хитай мунасивәтлири мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәнди вә истанбул келишим университети хәлқара мунасивәтләр факултети оқутқучиси доктор қутай қараҗа әпәндиләр билән телефон сөһбити елип бардуқ.

Доктор қутай қараҗа әпәнди икки дөләт рәһбәрлириниң учришишида уйғур мәсилисиниң тилға елинидиғанлиқини баян қилди.

У мундақ деди: “мән мақалилиримдә, доклатлиримда шуни очуқ-ашкара баян қиливатимән. Оттура шәрқтә пәләстин-исраилийә мәсилисини һәл қилмай туруп тинчлиқ бәрпа қилғили болмайду. Түркийә-хитай мунасивитидиму икки дөләтниң шәрқий түркистан мәсилисигә болған көз қаришини өзгәртмәй туруп, түркийә-хитай мунасивитини тәрәққий қилдурғили болмайду. Шуңа бу қетимқи рәҗәп таййп әрдоған билән ши җинпиң учришишида шәрқий түркистан мәсилиси тилға елинди дәп ойлаймән.”

Доктор әркин әкрәм түркийә дөләт рәиси рәҗәп таййп әрдоған билән хитай дөләт рәиси ши җинпиң оттурисидики учришишида уйғур мәсилисиниң күн тәртипкә күнтәртипкә кәлгәнликини баян қилди.

Доктор әркин әкрәм әпәнди хитай оттуриға қойған “бир бәлвағ, бир йол” йәни йипәк йолини қайтидин җанландуруш иш пиланиниң уйғурларға қандақ тәсири болар? пайда елип келәрму? дегән соалимизға хитайниң һазир уйғурларға елип бериватқан сияситигә қариғанда бу пиланниң уйғурларға пайда елип кәлмәйдиғанлиқини илгири сүрди.

Доктор әркин әкрәм әпәнди хитай билән түркийә оттурисидики мунасивәттә һәл қилишқа тегишлик нурғун мәсилиләр барлиқини, бу қетимқи учришишта бу һәқтиму музакирә елип берилидиғанлиқини баян қилди.

Түркийә бурундин тартип бешиға күн кәлгән уйғурлар панаһлиқ тиләватқан дөләт.

Түркийәниң сабиқ дөләт министири бүләнт аринч әпәнди 2009-йили 7-айда үрүмчи вәқәси тоғрисида мухбирларға бәргән баянатида түркийәдә 300 миңдин көп уйғур барлиқини баян қилған иди. Түркийәдики уйғурлар түркийә җумһур рәиси рәҗәп таййп әрдуғанниң хитай зияритини диққәт билән тәқиб қилмақта.

Доктор әркин әкрәм әпәнди хитайниң “бир бәлвағ, бир йол” пилани әмәлгә ашса түркийә уйғур мәсилиси иккинчи вә үчинчи қатарға қоюп қойидиғанлиқини баян қилди.

Доктор әркин әкрәм әпәнди бу қетимқи йиғинниң мәқсити хитай дөлити йеңи йипәк йолини қуруп чиқиш пиланиға һәрқайси дөләтләрниң қоллап қуввәтлишини қолға кәлтүрүш икәнликини илгири сүрди.

Биз игилигән мәлуматларға асасланғанда, түркийәдә паалийәт елип бериватқан уйғур аммиви тәшкилатлири вә инсан һәқлири тәшкилатлири түркийә җумһур рәиси рәҗәп таййп әрдоғанни йәткүзүп бериш үчүн мунасивәтлик министирлиригә уйғурларниң һазирқи вәзийитини вә уйғурларниң тәләплирини өз ичигә алған язма доклатини сунған.

Мутәхәссисләр әрдоған билән ши җинпиң учришишида уйғур мәсилисиниң чоқум күнтәртипкә кәлгәнликини әмма ахбарат васитилиридә йәр берилмигәнликини илгири сүрмәктә.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.