Mayk pensning xitay heqqidiki nutqi amérikining xitay siyasitidiki özgirishlerdin bésharet bermekte (1)

Amérikining Mu'awin prézidénti mayk pensning peyshenbe künidiki amérika-xitay munasiwetliri heqqide qilghan mexsus bayanati küchlük diqqet qozghidi.

Mezkur bayanatta pens amérika-xitay arisida uzun yillardin béri mewjut bolup kelgen ixtilaplarni birmu-bir tilgha élip turup, xitayni qattiq eyibligen. Uning bayanatida yene xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturushliri we lagérlar mesilisimu alahide orun alghan idi. Közetküchiler mu'awin prézidént mayk pens bu bayanati arqiliq amérikining xitaygha qaratqan siyasitini tüptin özgertkenlikini resmiy yosunda jakarlidi, dep qarimaqta. 

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, amérikining mu'awin prézidénti mayk pens 4-öktebir küni, paytext washin'gtondiki “Xudson merkizi” de amérika-xitay munasiwetliri heqqide bayanat berdi. Mayk pens bayanatini töwendiki sözler bashlidi: “Prézidént tramp bashchiliqidiki hökümitimiz deslepki mezgilide xitay we xitay dölet re'isi shi jinping bilen bolghan munasiwetlerni muhim orun'gha qoyup keldi. . . . Ötken ikki yil mabeynide prézidént tramp xitay dölet re'isi shi jinping bilen yéqin munasiwet ornitip turup, ortaq menpe'etlerge munasiwetlik mesililer, bolupmu shimaliy koriyeni yadrosizlashturush mesiliside hemkarlashti. Biraq amérikiliqlar emdi heqiqetni bilishi kérek. Shunga men bügün aldinglargha keldim. Biz sözlishiwatqan mushu minutlarda béyjing hökümiti amérikidiki tesir küchini zoraytish we yenimu köp menpe'etke érishish üchün siyasiy, iqtisadiy we herbiy we teshwiqat qatarliq barliq wasitilerni ishqa salmaqta. Xitay özining tesirini küchini kücheytish we amérikining ichki siyasetlirige qol tiqishni yenimu kücheytmekte” 

Mayk pens sözi dawamida xitayning bügünkidek halgha kélishide amérikining zor roli barliqini, xitay bilen hemkarlashqan asasta ortaq tereqqiy qilishqa we xitayni démokratik bir sistémigha érishidighanliqigha ishen'gen amérikining her pursette xitayni qollap kelgenlikini, birinchi we ikkinchi dunya urushining aldi-keynide we sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyinmu xitayni qollap, uni öz qoli bilen dunya soda teshkilatigha bashlap kirgenlikini bayan qildi. U mundaq dédi: “Xitay puqralirining erkinlik chüshi barghanséri uzaqlashti. Béyjing hökümiti hélihem islahat we échiwétish dep biljirlawatqan bolsimu, déng shiyawpingning u meshhur siyasiti ichi quruq nersige aylinip qaldi.” 

Mu'awin prézidént mayk pens nutqida xitayning eslide amérikining zor derijidiki qollishi sewebidin bügünkidek iqtisadiy küchke érishkenlikini alahide tekitlidi. U ötken 17 yildin buyan kishi béshigha toghra kélidighan omumiy ishlepchiqirish qimmitining 9 pirsent bilen ösüshidiki asasiy heriketlendürgüch küchning amérika xitaygha salghan mebleghdin kelgenlikini, biraq xitayning eksiche hedep amérikining ulini kolap kelgenlikini bildürdi.

U yene mundaq dédi: “Xitay amérikini palech halgha chüshürüsh bedilige erkin tijaret qa'idilirige xilapliq qilish, amérika shérketlirige cheklime qoyush, ularni téxnikilirini ötünüp bérishke mejburlash, eqliy mülüklerni oghrilash, pul qimmitini sün'iy halda kontrol qilish qatarliq wasitilerni ishqa sélip turup özini küchlendürdi. Xitayning mushu heriketliri sewebidin amérikining xitay bilen bolghan sodidiki qizil reqimi 375 milyard dollargha yetti. Xuddi prézidént tramp mushu hepte dep ötkendek ötken 25 yilda xitayni qayta qurup chiqqan eslide biz iduq.” 

Mayk pens sözide amérikining barliq qollashlirining eksiche xitayning pütün küchini ishqa sélip, amérikining dunyadiki iqtisadiy we herbiy ewzelliklirige köz tikiwatqanliqini, amérika armiyisining quruqluq, déngiz, hawa we alem qatnishi sahesidiki üstünlükini igileshke heriket qiliwatqanliqini bildürdi.

Mayk pensning xitay heqqidiki bu nutqi közetküchilerning diqqitini qozghidi. “Washin'gton pochtisi” gézitide mexsus iston yazghuchisi josh rogin teripidin élan qilin'ghan mulahizide körsitilishiche, bu tramp hökümitining xitaygha qaratqan siyasitidiki tüptin özgirishning jakarlinishi bolup hésablinidiken.

Amérikidiki Uyghur adwokat nuriy türkel ependi bu siyaset özgirishini tehlil qilip, bu özgirishning ötken ikki yil mabeynide shekillen'genlikini bildürdi. 

Mayk pens nutqida xitay hökümiti yürgüzgen siyasetlerning amérikigha keltürgen ziyini üstidila toxtilip qalmay, uning xitaydiki xelqlerge, ularning démokratiye, erkinlik we kishilik hoquq, dini erkinlikige keltürüwatqan ziyini üstidimu mexsus toxtaldi. U buningda xitayning yuqiri téxnikidin paydilinip turup, puqralarni mutleq kontrol qilishni ishqa ashuruwatqanliqini, ularning pikir-uchur erkinlikini qattiq qamal qiliwatqanliqini bildürdi. U dini erkinlik mesiliside toxtalghanda Uyghurlar heqqide mexsus toxtilip “Xitay kompartiyisi shinjangda bir milyondin oshuq Uyghur musulmanlirini hökümet lagérlirigha qamap, ménge yuyush herikiti élip barmaqta. Bu lagérlardin qutulup chiqqanlar béshigha kelgenlerni xitay kompartiyisining Uyghur milliy medeniyitini boghush we ularning étiqadini yoq qilishni meqset qilghan meqsetlik herikiti, dep teswirlimekte” dédi. 

Nuriy türkel ependining qarishiche, amérikining hel qilghuch siyaset özgirishi téma qilin'ghan bu nutuqta Uyghurlar mesilisining mexsus bir abzasta yer élishi tasadipiyliq emes, bu belki Uyghur mesilisining ikki dölet arisidiki muhim téma bolup shekillen'genlikini ipadileydighan muhim we ehmiyetlik bir özgirish iken. 

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, biz kéyinki anglitishimizda bu heqte silerge dawamliq anglitish bérimiz.