Amérika-xitay arisida “Soghuq urush” bashliniwatamdu?
2018.10.15

Yéqindin buyan amérika metbu'atlirida amérika-xitay munasiwetlirining tereqqiyati üstide élan qiliniwatqan mulahizilerde “Soghuq urush” atalghusi köp uchraydighan bolup qaldi.
Amérika mu'awin prézidénti mayk pens ependi 4-öktebir küni amérikining “Xudson instituti” da mexsus xitay heqqide yérim sa'etlik nutuq sözlep, xitay hökümitining dölet ichi we sirtida yürgüzüwatqan iqtisadiy-siyasiy pa'aliyetliri, téxnika jasusluqi, herbiy kéngeymichilik, kishilik hoquq depsendichiliki heqqide tepsiliy toxtalghan we amérikining emdi xitayning dunyadiki iqtisadiy we istratégiyelik tajawuzchiliq siyasetlirige hem shundaqla dölet ichide yürgüzüwatqan bésim siyasitige qet'iy qarshi turup, xitayni dölet ichi we sirtigha qaratqan siyasetlirini özgertishke mejburlaydighanliqini jakarlighan idi.
Mayk pensning bu sözliri nurghun közetküchiler arisida amérika-xitay arisida “Soghuq urush” yüz béridighanliqining béshariti? dégen so'alni peyda qildi. 12-Öktebir küni, “Maliye waqti géziti” de élan qilin'ghan “Amérika xitaygha qarshi yéngi bir soghuq urushqa teyyarlanmaqta” mawzusida élan qilin'ghan maqalide mayk pensning nutqi soghuq urushning “Gheyriy resmiy yosundiki jakarlinishi” dep bahalan'ghan. Maqalide, “Prézidént tramp téxi namzat waqtidila xitayni amérikini bozek qiliwatidu, dep shikayet qilghan idi. Bir qanche aydin buyanqi kichik qedemlerdin kéyin, amérika axiri barliq frontlarda xitaygha qattiq qayturma zerbe béridighanliqini we bu urushta utup chiqidighanliqini jakarlidi” déyilgen.
Mayk pens shu kündiki nutqida ilgiriki hökümetlerni xitaygha qarita xata siyaset yürgüzüsh bilen eyibligen bolsa, uningdin sel ilgiri yeni bu yil awghustta prézidént trampning özimu sözligen bir nutqida “Men bu wezipige olturghan waqtimda amérika xitayni béshimizgha chiqirip qoyup, qisqa muddet ichide uning bizdin éship kétishige ruxset qilidighan bir yönilishke qarap méngiptiken. Biraq emdi bu mumkin emes” dégen idi.
“Maliye waqti géziti”de élan qilin'ghan maqalining aptori graham allison özining bu sözlerni peqet éghiz uchidila déyilgen bir söz bolmastin belki hazir amérika hökümitide xitaygha taqabil turush üchün shekilliniwatqan jiddiy bir istratégiyening ipadisi, dep qaraydighanliqini bildürgen. Maqalide mundaq déyilgen: “Tramp hökümitidikilerning qarishiche, washin'gton-béyjing arisidiki soghuq urush yéngiliq emes. Xitay amérika bilen yillardin béri urush qilip kelgen. Buningdiki yéngiliq shuki, amérika buninggha emdi inkas qayturuwatidu. Xuddi tashqi ishlar ministiri mayk pompéyoningmu éytqinidek, xitay amérikigha qarshi soda urushi qozghighili uzun yillar boldi. Perqliq bolghini, biz emdi bu urushta yéngip chiqish üchün bel baghliduq.
Amérika Uyghur birleshmisi re'isi, siyasiy analizchi ilshat hesen ependi bu heqtiki ziyaritimizde birinchi qétimliq “Soghuq munasiwetler urushi”ning zadi qandaq we néme sewebtin yüz bergenlikidek seweblerge sélishturghanda, hazir amérika-xitay arisidiki ixtilaplarni téxi resmiy yosundiki soghuq munasiwetler urushi, dep qarimisimu, emma uning muqerrer bir aqiwet ikenlikini bildürdi. U sözide, hazirqi ixtilapta soda ixtilapining asasiy téma boluwatqanliqini, uning ornigha qachan idé'ologiye, insan heqliri, démokratiye almashqanda andin uni “Soghuq urush dep atashqa bolidighanli” qini éytti.
Halbuki yene bezi közetküchilerning qarishiche, amérika-xitay arisidiki ixtilapta gerche soda mesilisi köplep tilgha éliniwatqan bolsimu, emeliyette bu ixtilapning tüp yiltizi soda emes, ikki perqliq medeniyet we qimmet qarashqa ige sistémilarning ziddiyiti iken.
15-Öktebir küni, “Jenubiy xitay seher géziti” de élan qilin'ghan “Amérika-xitay soda urushi emeliyette medeniyetler we idé'ologiyeler urushi” mawzuluq maqalining aptori, béyjingdiki musteqil tetqiqatchi jang linning bayan qilishiche, xitay amérika arzu qilghanning eksiche, tereqqiy qilghanséri sodini qamal qilishni we dölet karxanilirini kücheytip, xususiy karxanilargha qaritilghan bashqurushni kücheytken. Dunyada, “Xitayning modéli qudretlik ”dep qarilidighan, dölet igidarchiliqidiki chong kölemlik karxanilar we erkin bolmighan ijtima'iy we siyasiy xahishlar tuyuqsizla jelp qilarliq körünidighan bir xil éqim, yeni atalmish “Béyjing pikir birliki”éqimi shekillinishke bashlighan.
Aptor bu heqte toxtilip: “Tarixtin qarighandimu, xitayning iqtisadiy jehettin tereqqiy qilishi amérikani bi'aram qilmighan, eksiche uning xususiy igilikni qoghdimaydighan we démokratik saylam tüzümi bolmighan tereqqiyat modéli amérikani bi'aram qilghan. Amérika bolsa hazir bu modélning keng ewj élishigha yol qoyup bérishining xeterlirini körüp yetti we özining yadroluq qimmet qarishini qoghdash üchün soghuq urush pilanlawatidu” dep yazghan.
Awstraliye döletlik uniwérsitétining oqutquchisi doktor kéwin karriko radiyomizgha élxet arqiliq bildürgen inkasida bolsa, buning yalghuz tramp hökümitining ishi bolup qalmasliqini alahide eskertti. U sözide: “Xitay hökümiti élip bériwatqan heriketler kishilik hoquq, insan ghururi we erkinlikige pütünley xilap. Shunga bu amérikidiki her ikkila partiye qarshi turidighan bir mesilige aylinishi kérek. Her ikki partiyedin meyli kim hakimiyet béshigha kélishidin qet'iynezer choqum xitay peyda qiliwatqan tehditlerge ortaq qarshi turushi, öz'ara hemkarliship, xitayning libéral dunya tertipige peyda qilghan tehditige uzun muddetlik we muqim bir istratégiye bilen taqabil turushi kérek” dédi.