“Ay toqach” qa baghlan'ghan epsane we xitaychilashturulghan ta'am medeniyiti

Stokholmdin obzorchimiz newbahar teyyarlidi
2023.10.06
Ay-toqach-qumul-01 Saqchixana saqchisi bilen Uyghur momay ay toqach yewatqan körünüsh, 2023-yili 16-séntebir, qumul
xj.cnr.cn

Her yili küz peslide xitayning en'eniwi bayramliridin biri bolghan “Tawuz chaghini” ning aldi-keynide, xitay da'irilirining Uyghurlarni tawuz chaghinini qutlashqa teshkillesh teshwiqatliri ewj élishqa bashlaydu. Buning bilen birlikte, xitay hökümiti bayramni bahane qilip turup, “Milletler ittipaqliqi terbiyesi” , “Jungxu'a milliti ortaq kimliki berpa qilish” qatarliq siyasiy teshwiqatlirini keng yéyip, Uyghur kimlikining ornigha xitay kimlikini dessitish pilanini ishqa ashurush üchün heriket qilidu.

Xitaylarning milliy bayrimi bolghan tawuz chaghini qemeriye kaléndari boyiche 8-ayning 15-küni ötküzülidu. Matériyallarda körsitilishiche, xitay millitining aygha choqunush eqidisi asasida shekillen'gen bu bayram, deslepki dewrlerde kilassik shé'irlarni oqush, mey ichish we ay tamashisi qilish qatarliq pa'aliyetler bilen tebriklinettiken. Tang sulalisi dewridin bashlap andin bayramda “Yöbing” yeni Uyghurche “Ay toqach” dep atilidighan tatliq-turum yéyish aditi barliqqa kelgen iken we qanunluq bayram qilip békitilgen iken. Shunga xitay medeniyitide ay toqach tarixiy tereqqiyatning mehsuli dep qarilidiken.

Xitay medeniyet en'eniside bu küni kishiler a'ile boyiche jem bolup, ay chiqqan waqtida tolun ay sholisida olturup, ay toqach we tawuz qatarliqlarni yégech, ay ilahidin bext we tinch-amanliq tileydiken. Ay toqachning peyda bolushi we tawuz chaghini bilen bolghan munasiwiti heqqide xitay tarixida ilgiri köp xil epsane we hékayiler mewjut bolup, yéqinqi yillarda bu xil epsanilerge yene “Yéngi epsaniler” qoshulup, Uyghurlar we Uyghur yurtliri birdinla bu epsanidin orun élishqa bashlighan.

Xitayning “Soxu” we “Beyjyaxaw” qatarliq chong tor betliri, türlük taratqu salonlar we bir qisim chet eldiki tiwittér qatarliq supilarda élan qilin'ghan “Ay toqachning kélip chiqishi” gha a'it yazmilarda “Ay toqach shinjangdin taralghan” deydighan sepsete hemme yerni qaplighan we bu xil izahatlarning tedrijiy omumlashturuluwatqanliqi melum bolmaqta.

 “Ay toqach” ning kélip chiqish tarixigha a'it birqanche türlük epsane-riwayetler mewjut bolup, “Ay toqach” ning asasen gherbiy rayondin ottura tüzlenglikke tarqalghanliqi ilgiri sürülgen. Bir epsanige köre, ay toqach tang sulalisi dewride “Xubing” dégen söz bilen atalghan, kéyinche “Yöbing” dep atilip xitay millitining bügün'giche dawamliship kéliwatqan en'eniwi bayrimi- “Tawuz chaghini” bolup shekillen'gen.

Yene bir epsanige köre, xen sulalisi dewride jang chyen gherbiy rayon'gha elchilikke bérip, u jaydin künjüt we yangaq qatarliq yel-yémishlerni élip kelgen, kéyin ottura tüzlenglik xelqi yangaq méghizi sélin'ghan “Xubing” dep atalghan yémeklikni ijad qilghan. 8-Ayning 15-küni, tang sulalisi impératorliridin tang shüenzong we xanish yang güyféy birlikte ay seylisi qilghach “Xubing” yégen iken. Yang güyféy bu isimning muwapiq bolmighanliqini, uni “Ay toqach” dep chirayliq nam bilen atashni tewsiye qiptu, bu isim tang padishahighimu intayin yarap kétiptu we shundin étibaren ottura tüzlenglikte, ay tolghan küni bu xil yémeklikni yéyish we ay toqach dep atash omumlashqan iken.

Üchinchi xil epsanide bayan qilinishiche, xitay qoshunliri honlar bilen bolghan jengde zeper quchup qaytip kelgendin kéyin, tang sulalisining padishahi tang gawzu bu ghelibini tebriklep chong ziyapet ötküzüp bergen. Del bu waqitta turpandin kelgen bir neper sodiger öz yurtining mehsulati bolghan bir türlük tatliq-türümni tang padishahigha sowgha qilghan. Padishah yumilaq shekilde yasalghan bu xil yémeklikni körüp asmandiki aygha oxshatqan we shuningdin bashlap bu xil yémeklikni “Ay toqach dep atash omumlashqan iken.

Xoten shehiri gülbagh kochisi gherbiy chong köwrük ahaliler komitéti uyushturghan dölet bayrimi tawuz chaghinini tebriklesh pa'aliyiti körünüshi, 2023-yili 29-séntebir, xoten
Xoten shehiri gülbagh kochisi gherbiy chong köwrük ahaliler komitéti uyushturghan dölet bayrimi tawuz chaghinini tebriklesh pa'aliyiti körünüshi, 2023-yili 29-séntebir, xoten
www.ts.cn

Xitay da'iriliri “Uyghurlarda tarixtin buyan ay toqach yéyish aditi bar idi” dégen.

Bu sepsetisini “Turpan astanidin qéziwélin'ghan 1400 yil burunqi ay toqach” dep chüshendürülgen süret bilen ispatlashqa tirishqan. Astanidiki qebristanliqtin tépilghan tashqa aylan'ghan bu yémeklik heqqide ürümchidiki muzéy xizmetchisi mundaq chüshenche béridu: tekshürüshler netijisidin melum bolushiche, ay toqach bughday unidin yasalghan. Sirtqi körünüshidin qarighanda, hazirqi ay toqachlarning sheklige nahayiti oxshaydu, diyamétiri alte yérim santimétir kélidu. Ay toqachning yüzide qedimki iran uslubidiki monchaq neqishler we budda dinidiki néluper neqishliridin özgergen xitayche gül neqishliri bar. U yene bu ay toqachning ottura tüzlenglikning tang sulalisi dewridiki ay toqach yasash uslubigha warisliq qilipla qalmay, yene gherbning medeniyet amillirinimu öz ichige alghanliqini bildüridu. Muzéy xadimining éytishiche, bu xil nepis téxnikining yipek yoli arqiliq ottura tüzlengliktin gherbiy rayon'gha tarqilishi muqerrer bolup, eyni waqitta turpan rayonida jungxu'a millitining medeniyet mirasi hésablan'ghan ay toqachning istémal qilinishi, gherbiy rayonning ezeldinla junggoning ayrilmas bir qismi ikenliki, shundaqla gherbiy rayon bilen ottura tüzlenglikning qoyuq siyasiy we tijaret munasiwitini ispatlap béridiken.

Turpan shehiridiki astana qebristanliqidin qéziwélin'ghan

 Turpan astanidin tépilghan 1400 yilliq pirenik

Tawuz chaghinida ay toqach yéyish en'enisining barliqqa kélishi heqqidiki toqulma hékayiler, bolupmu ay toqachni Uyghurlarning ayrilalmas ozuqluqi sanilidighan- “Nan” gha baghlap chüshendürüsh tolimu külkilik we exmiqane bolup, xitaylarning özlirimu ishenmeydighan epsanilerni Uyghur ta'am medeniyitige baghlap chüshendürüsh ademning eqlige sighmaydighan bir ish. Yuqirida bayan qilin'ghan epsaniler héchqandaq tarixiy menbelerde tilgha élinmighan yaki arxé'ologiyelik pakitlar asas qilinmighan. Eger ay toqach, ming yillarche tarixqa we en'enige ige bolghan bolsa, néme üchün shu xil medeniyet shekillen'gen we omumlashqan rayonlardin ay toqachning birer burdisimu tépilmastin, Uyghurlarning qedimiy makanliridin biri bolghan turpan tewesidin bayqilip qalidu? eger xitaylar éytqinidek, ay toqach tarixta heqiqeten Uyghurlar arisida omumlashqan bir yémeklik bolsa idi, bügünki künde Uyghur ta'amliri katégoriyesige kirgüzülgen bolatti yaki Uyghur ejdadliri kéyinki ewladlirigha miras qaldurghan bolatti, elwette.

Ilgiri chet ellik we Uyghur tetqiqatchilar Uyghurlar yashighan zéminlardin tépilghan yémek-ichmek ewrishkiliri heqqide mexsus izden'gen we bu heqtiki tetqiqatlirini élan qilghan. Bularning ichide arxé'olog israpil yüsüpning “Gherbiy yurt yémek-ichmek tarixi” namliq kitabida 1972-1973-yilliri astanidin qéziwélin'ghan, xitaylar teripidin “Ming yilliq ay toqach” dep atiwalghan yémeklik heqqide chüshendürüsh bérilip, “Bu bir türlük bughday unidin yasalghan péchine-pirenik” dep izahlan'ghan. Bu kitabta yene astanidin qéziwélin'ghan bashqa péchine-pirenikler heqqidimu süret we chüshenchiler bérilgen.

Xitay taratqulirida bildürülüshiche, qedimiy ay toqachning pütünlükige tesir yetküzmeslik üchün, ichige qandaq qiymilarning sélin'ghanliqi melum emes iken. Ay toqach bolghan iken, uning ichige choqum qiyma sélinishi kérek. Qiymiliq ay toqach yaki qiymisiz pirenik ikenlikini bilmey turup uninggha “Ming yilliq ay toqach” dep nam bérish ilmiyliqtin yiraq bir qilmish hésablinidu.

Bu xil yémeklikning yüzidiki neqishlerge qarita tehlil yürgüzsek, en'gliyelik arxé'olog awrél siteyin astanidin tépilghan bir qisim medeniyet buyumlirida xitay medeniyitining tesiri küchlüktek körünsimu, halbuki bu xil medeniyet qedimki iran medeniyiti asasigha qurulghan ichki asiya medeniyitini menbe qilghan medeniyet tipigha tewe dep körsitidu. Undin bashqa, Uyghurlargha a'it medeniyetler qedimki iran medeniyitining tesiridin bashqa yene hindi we girék medeniyitiningmu belgilik tesirige uchrighan dep qarilidu.

Xitaylar pesh qiliwatqan “Monchaq shekillik” neqishni alidighan bolsaq, bu xil neqish tarim wadisidin we turpan qatarliq jaylardin tépilghan toqumichiliq buyumliri, kündilik turmush buyumliri we yarmaq qatarliq buyumlarda qollinilghan. Arxé'olog folk bérigman monchaq neqishning tipik gandara, yeni qendihar uslubi sen'iti ikenlikini tekitligen. Shu nuqtini izahlash hajetki, qendihar medeniyitining özi yunan medeniyet-sen'et amilliri bilen budda medeniyitining birikishidin shekillen'gen uslubtiki medeniyettin dérek béridighan bolup, medeniyetler öz'ara singishish jeryanida merkiziy asiya xelqlirining sen'et, pelsepe we tebi'et ilimlirining rawajlinishigha mu'eyyen tesir körsetken dep éytalaymiz.

Yene bir nusxa néluper güli nusxisi bolup, Uyghurlarning budda dini dewrige xas ming öy tam resimliri qatarliq nurghun yadikarliqlirida bu xil néluper güli teswirini uchratqili bolidu. Bézekchilik sen'itidimu bu nusxa öz ipadisini tapqan bolup, osmanli impériyesi dewride néluper güli nusxisining bolupmu kahish sen'itide köp qollinilghanliqini körüwalalaymiz. Bir nusxa oxshimighan dewr we muhitta oxshimighan simwolluq menilerge ige bolalaydu. Shunga xitaylarning néluper nusxisini peqetla xitay kimlikige baghlap tesewwur qilishi xitay merkezchilik idiyesining ipadisidur.

Bügünki künde xitaylargha nisbeten “Ming yilliq ay toqach” néme üchün bunche qimmetlik bolup qaldi? bunche köp hékayilerni toqup chiqirip, Uyghur medeniyitide mewjut bolmighan “Ay toqach” ni xitay tarixiy medeniyitige baghlashning sewebi néme?

Xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan we amérika bashchiliqidiki gherb döletliri teripidin “Irqiy qirghinchiliq” dep atalghan keng kölemlik basturush siyasiti Uyghurlarni millet süpitide yoqitishni nishan qilghan bolup, bu jinayetler ichide Uyghur xelqini keng kölemde tutqun qilish, Uyghur tilini yoqitish, Uyghur medeniyet-sen'itini xarablashturush, jümlidin Uyghur yémek-ichmek medeniyitige buzghunchiliq qilish yaki uni xitayning qiliwélish hujumliri mewjut.

Qaraydighan bolsaq, hazir Uyghurlarning köp qisim murasim yaki yighilishlirida xitay tamaq medeniyitige a'it bolghan qoruma qatarliq bir qisim tamaq türliri, Uyghur en'eniwi tamaqlirining ornini élishqa we barghanséri omumlishishqa bashlighan. Uyghurlarning özige xas bolghan supa yaki gilem üstide chöridep olturup tamaq yéyish yaki sorun tüzüp meshrep qilish adetlirimu cheklimige uchrighan. Buningliq bilen, Uyghurche ghizalinish yosunliri, dastixan edep-qa'idiliri barghanche yoqilishqa qarap yüzlinip, xitaylar bilen bolghan perq barghanche aziyip barmaqta.

Mutexessisler bu xil ehwalni oxshimighan kimlikler arisidiki “Yumshaq chégra” dep ataydu. Nöwette xitay hökümiti xitaylar bilen xitaydin bashqa milletler otturisidiki “Yumshaq chégra” ni buzup tashlap, ularni peqetla xitayche kimlikke ige qilish üchün urunmaqta.

Yighip éytqanda “Ay toqach” epsaniliri xitay hökümitining Uyghurlargha xitay tamghisi urush gherizining bir parchisi bolup, Uyghurlarning yürüsh-turush, kiyinishtin tartip yep-ichishkiche bolghan barliq heriketlirini xitaychilashturup, ularning kimlikini suslashturush, axirida pütkül milletni boy sundurushni meqset qilidu, xalas.

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.