Gherbning ketmini Uyghur, sherqning dertmini Uyghur

Obzorchimiz abduweli ayup
2021.05.14
Gherbning ketmini Uyghur, sherqning dertmini Uyghur
RFA_Sintash

Uyghur qirghinchiliqi gherbte héssidashliqqa érishkendin kéyin, sherqte buni chüshinish we chüshendürüshning türlük usulliri otturigha chiqishqa bashlidi. Sherq musulman ellerdiki her qay metbu'atlarda bu qirghinchiliqqa türlük chüshenche bérishler we sherhileshler qaynap, metbu'at, yighin we türlük muhakimilerdin orun aldi. Buning ichide Uyghurgha eng asan tesir qilidighan erebche we türkche qanallarda bu héssidashliqning menpe'etni menbe qilghanliqi izchil tekitlinip kéliwatidu. Bundaq menpe'et telimati yene malayche, hindonéziyeche, bén'galche, parsche we orduche metbu'atlarda tekitlinip, Uyghurning béshida elenggiwatqan halaket sayisini shu tillarda sözleydighan musulmanlar arisida gumanliq paranggha, shübhilik süyiqestke we chaydin kéyinki ich pushqigha aylandurush meqset qiliniwatidu.

Uyghur mesilisini menpe'et noqtisidin chüshinish we chüshendürüsh Uyghurlar ichidiki erebche we türkche xewerlinidighan serxillar bilen gherp tillirida uchurgha érishidighan ziyalilargha ortaq bolushi diqqetke sazawer. Bundaq qarashlar ijtima'iy taratqularda barghanche yéyilishqa bashlidighan bolup, Uyghurche qarshiliqlarni gherbning menpe'eti üchün xizmet qiliwatqan'gha chiqirish köpiyiwatidu. Bolupmu uqumushluq Uyghurlarning bu qarashtiki sinliq söhbetliri, awazliq teblighliri we türlük yazmilirining yuquri nisbette körülüshi kishini oygha salidu. Bundaq menpe'et telimati muhajirette Uyghurlar omumiyyüzlük söyidighan erebche we türkche arqiliq eqillerdin orun élishi parang, söhbet we mulahiziliride körülüshi kishini te'ejjüpke salidu.

2021-Yildin bashlap xitay Uyghurgha boluwatqan xelq'araliq héssidashliqqa qarshi heriketke ötken bolup, buninggha asasliq sehne türkche we erebche metbu'atlar boluwatidu. Teshwiqat herikitide xitay sherq musulman ellerdiki gherb öchmenlikidin waste tallimay paydiliniwatidu. Xitay yalliwalghan chet ellik déplumatlar, tetqiqatchilar, oqughuchilar, sayahetchiler Uyghurdiki qarshiliqni we bu qarshiliqqa yétekchilik qilghuchilarni gherbtin menpe'etliniwatqan qilip körsetmekte. Bolupmu xitay marttin buyan tarqatqan bir yürüsh sinlarda gherbning Uyghurlargha qiliwatqan héssidashliqliri menpe'et, Uyghur musulmanlarning xitaydiki “Bextlik” hayatidin qizghinish, xitayning tereqqiyatini cheklesh qatarliq noqtilardin chüshendürülgen. Hetta Uyghurlarning pa'aliyetliri amérika döletlik démokratiyeni ilgiri sürüsh fondigha chétilip töhmet qilin'ghan bolsa, Uyghur teshkilatlirining herikiti amérika merkiziy axbarat idarisigha baghlap qara sürkelgen.

Xitay teshwiqati apirilda tarqatqan “Yoshurun éqin” dégen filimde Uyghur élide boluwatqan barliq qarishliqni mewjutluqtin qalghan “Sherqi türkistan islam herikiti” dégen teshkilatqa baghlighan idi. Shundin kéyinki bir muxbirlarni kütéwélish yighinida xitay bayanatchisi xu'a chünying mezkur teshkilatni amérikaning qollawatqanliqini ima qildi. Türkche we erebche teshiwatqatlardimu “Sherqiy türkistan islam herikiti” ni amérikaning péchkisi qilip teswirlesh ewj alghan bolup, jümlidin bu tor dunyasida téximu kengri yéyilmaqta. Buningda xitayning amérikagha qarshi keyipiyati küchlükrek bolghan musulman dunyasini nishan'gha alghanliqi shübhisiz.

Xitay hökümiti Uyghurlarning wetendiki we muhajirettiki heriketlirini pütünley iqtisadiy menpe'et üchün qiliniwatqan yallanmiliq dep chüshendüriwatidu. Xitay teshwiqat apparatliri Uyghurdiki türlük qarshiliqlarni, öktichiliklerni we naraziliqilarni “Gherbning ighwagerchilikige maslashqanliq, ularning ketminini chapqanliq” dése, buni qollawatqan, yéteklewatqan Uyghurlar, Uyghurshunas alimlar we bashqa milletlerdin bolghan aktiplarni gherbning puligha düm chüshken yallanimilar dep izahlawatidu.

Uyghurlarning muhajirette tinch yol bilen zulumgha qarshi turushini “Gherbke ketmen chépish” dep qarash Uyghurlardimu xélidin mewjut idi. Bolupmu gherbte namayish, yighin we türlük pa'aliyetler bilen xitay zulumigha qarshi turuwatqanlarni  “Gherbning ketminini chapidighanlar, amérikaning issiq yotqinigha düm chüshkenler, quruq gep qilidighanlar” dep eyiblep kéliwatqan'gha yigirme yildin ashti.

Uyghurdiki qarshiliqning gherbtiki yöliki xitayghimu, Uyghurghimu, dunyaghimu kündek rushen, emma qarshiliq körsitishning sherqtiki menbesini ne shu ishning sahipliri ashkarilimidi, ne xitay bundaq menbelerni eyiblep baqmidi. Uyghur teshkilatlirigha sherqtin kélidighan, sherq musulman ellerdin teminlinidighan iqtisad izchil sirliq bolup keldi.

 Xitay erkin asiya radiyosi bilen dunya Uyghur qurultiyini gherbtin neplinish bilen eyiblep kelgen idi. Undaqta, bu emeliyetmu? yaq. Xitay da'im hujum qilidighan erkin asiya radiyosi Uyghurlarni “Qutritish” üchün qurulghan emes, mezkur radiyo 1996-yili qurulup, tunji tesis qilin'ghan til Uyghurche emes, xitayche. Uyghurche 1998-yilining axirida, yeni dékabirda qoshulghan bolup anglitish waqti yérim sa'et idi. Amérika qollawatidu déyilgen dunya Uyghur qurultiyining amérika döletlik démokratiyeni ilgiri sürüsh fondining meblighini qolgha keltürgen waqti 2005-yildin kéyin.

Uyghurlar sherqtin neplenmemdu? yaq. Gherp Uyghurlar üchün bir radiyoda Uyghurche anglitish tesis qilghan bolsa, sherq musulman ellerdin türkiye we se'udi erebistanmu radiyoda Uyghurche anglitishni yolgha qoyghan. Se'udi erebistanning jidde shehrige jaylashqan Uyghurche radiyo qanili 1982-yili bir sa'etlik anglitish bilen bashlan'ghan, 1999-yili ikki sa'etke chiqirilghan. Uyghurlar gherbke ketmen chépiwatidu, dégen söz toghra bolsa, türkiye we erebistandiki Uyghurche radiyo sherqqe ketmen chépiwatqan bolamdu? halbuki, néme üchün xitay teshwiqati gherbtiki Uyghurning awazini öchürmekchi bolidu-yu, sherqtiki bu Uyghurche awazgha hujum qilmaydu?

Uyghurning dawasigha belgilik iqtisad ajratqan amérikadiki döletlik démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi buni mexsus Uyghurlargha mexpiy ajratqan emes. Mebleghqe bügünkidek qirghinchiliqqa uchirimaywatqan tébetler, xitaylar, arakanliqlar, wéytnamliqlarmu érishiwatidu. Mezkur fond dunya Uyghur qurultiyighila emes, belki xitay démokratlirighimu, dunyadiki bashqa démokratchi küchlergimu iqtisad ajritidu. Uyghurlar amérikadin érishken qollash hergizmu sewebsiz bügünki halgha kelgen emes, belki yilliq pilanlarni yollash, uni muweppeqiyetlik tamamlash we orunlan'ghan xizmetlerdin doklat qilish, qayta iltimas qilish bedilige kelgen. Qollashning az-azdin köplep méngiwatqanliqi qiliniwatqan xizmetning netijisidur.

Gherbning, bolupmu amérikaning Uyghurning awazini qollishi qeyerdin kélidu? bu amérikaning démokratik qimmet qarashlarni, démokratik tüzümni, adaletni, qanunning üstünlikini we kishilik erkinlikni dunyagha yéyishni meqset qilghan dölet en'enisi, siyasiy medeniyiti we xelq'ara ghayisidin kélidu. Mezkur ghaye üchün amérika türlük el we xelqlerning démokratik pa'aliyetlirige yardem béridu. Gherbte tüzüm xitaygha oxshash bir shexsning, bir partiyening iradisige baghlan'ghan emes. Gherb démokratik tüzümide bir partiye we bir siyasiyun peqet bir qétimliq saylamning ghalipi bolalaydu. Gherpte bir qétimliq hökümetning birer nöwet körüshmisige na'il bolghan Uyghur dawager mezkur hökümetning menggülük dosti bolup ketmeydu. Shunga Uyghur teshkilatlar gherbning tüzümi, qimmet qarashliri we ghayisini destek qilip turup ularning qollishini da'imiyliqqa ige qilishqa tirishidu.

 Gherbning Uyghurgha yardimi héch qachan mexpiy, pilan-programmasiz, tekshürüsh we nazaretsiz bérilmeydu. Yardemni mexsus Uyghurni izdep sorap béridighan ish téximu mewjut emes. Bundaq destekni élish üchün murekkep iltimas jeryani kétidu. Iltimas qilghuchi belgilik xizmetlerni bashtin kechürgen bolushi, melum netijilerni qolgha keltürgen bolushi, telep qilin'ghan iqtisadqa layiq iqtidari barliqini burunqi dawaliri we xizmetliri jeryanida ispatlighan bolushi kérek. Shunga Uyghur teshkilatlar ichide dunya Uyghur qurultiyi, Uyghur kishilik hoquq qurulushi qatarliq bir qanche teshkilatla izchil qollashqa na'il bolup keldi. Qalghan teshkilatlar ezaliri we Uyghur jama'itining qollishi bilen pa'aliyetlerni dawam qiliwatidu.

Xitay gherbtiki Uyghurgha yar yölek bolup kéliwatqan teshkilatlarni ashkara eyiblep kéliwatidu, emma sherqtiki Uyghurlargha meblegh ajratqan teshkilatlar heqqide éghiz achqan yoq. Bir qisim Uyghur serxillar démokratik yollar bilen küresh qilidighan gherbtiki Uyghurlar érishken iqtisadtin gumanlinip, türlük perezlerni, hetta töhmetlerni ashkara déyishtin qorqmaydu, emma dinni waste qilip dawa qiliwatqan küchler 20 yildin béri érishiwatqan iqtisatning menbesi heqqide perezlerlerni otturigha qoymaydu, qoyghan teqdirdimu nezerge élinmaydu, her qandaq xataliqmu yoshurulup ammiwiylashmaydu. Emeliyette sherqtiki mu'ash élip ishleydighan teshkilatlar we dewagerlerning sani gherbtikidin nechche hesse köp.

Uyghurgha qirghinchiliq qilishta sherqning yardimige érishken xitay, démokratik yollargha muraji'et qilghan gherbtiki Uyghurlarni gherbning ketminini chépish bilen qarilashni dawam qiliwatidu, belkim xitay sherqte bezi shexs we organlarni sétiwalghanliqi üchün Uyghurlarnimu gherbte shundaq sétilghanlar, satqunlar qatarida sanawatqan bolushi mumkin. Xitay kompatiyesi özining dölitide 80 milyundin artuq partiye ezasini bir milyart töt yüz milyun xelqning qan teri bedilige béqiwatqanliqi üchün gherbtiki Uyghur teshkilatlarnimu gherp shundaq béqiwatidu dep chüshinip béqi'indiliq bilen eyiblewatqan bolushi mumkin. Halbuki, gherbte Uyghurni qollawatqanmu baj tapshuriwatqan xelq, bundin kéyin qollaydighanmu shu xelqning hörlük, adalet we démokratiyege bolghan telpünüshi, ishenchi we iradisidur. Xitayning Uyghur dawagerlerni “Gherbning qonchiqi, gherbke ketmen chapidu, gherbning menpe'eti üchün xizmet qilidu” dep eyiblishi del xitayning özidiki sherqche ajizliqning, özidiki xuyning, özidiki siyasiy neyrengning öz aghzi bilen étirap qilinishidur.

***Mezkur maqalide otturigha qoyulghan pikirler aptorning shexsiy qarashliri. Radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu. 

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.