“5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” ning siyasiy arqa körünüshi

Obzorchimiz asiye Uyghur
2023.02.06
“5-Féwral ghulja weqesi” de hayatidin ayrilghanlar heqqide eslimiler (2) Xitay hökümiti 1997-yili 5-féwral küni, ghulja yashlirining tinch yol bilen élip barghan namayishini qanliq basturghan.
Yettesu

1997-Yili Uyghur élining ghulja shehiride yüz bergen “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi”, Uyghur xelqining kommunist xitayning mustemlikisi astidiki yene bir qétimliq keng kölemlik qoralliq qirghinchiliqqa uchrash paji'esidur. Bu paji'ening yüz berginige gerche yigirme nechche yil bolghan bolsimu, emma bu qirghinchiliqning tepsilatini xitay hökümiti hazirgha qeder ashkarilighini yoq. Eksiche Uyghurlarning heqliq qarshiliqlirini heqsizleshtürüsh üchün mezkur weqeni “Xelq'ara térorluq heriketliri” ge baghlap izchil qarilap kelmekte.

Melum bolghinidek, xitay hökümitining Uyghurlarning heqliq qarshiliq heriketlirini “Xelq'ara térorluq” qa baghlishi, “Barin inqilabi” bilen teng otturigha chiqip, “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi” din kéyin Uyghurlarni “Xelq'ara térorluq tizimliki” ge kirgüzüsh bilen irqiy qirghinchiliqigha qanuniy yol hazirlighan idi.

Bügün shu ötmüshimizge qaraydighan bolsaq, eslide xitay hökümitining bolupmu islahattin kéyin yüz bergen ikki qétimliq Uyghur oqughuchilar herikitidin kéyin, Uyghur mesilisining xaraktérini epchillik bilen burmilighanliqini we bu burmilashlashlardin kéyin Uyghurlarning xitay ichi we xelq'ara jem'iyetning nezeridiki obrazining selbiy tesirge uchrighanliqini köreleymiz. Halbuki, irqiy qirghinchiliqni bashtin kechüriwatqan bir millet bolush süpitimiz bilen bashtin kechürgenlirimizni eqil bilen közitish we uning heqiqiy mahiyitini chüshinish, mewjut krizislardin qutulushimizning hel qilghuch amilliridin biridur.

Undaqta, nezerimizni ötken tarixqa aghdurup, xitay hökümitining Uyghurlargha atalmish “Üch xil küch” töhmiti artqan ashu dewrlerni eslep baqayli.

Melumki, ötken esirning 70-yillirining axiri xitay emdila on yilliq qalaymiqanchiliqni axirlashturup, éghir siyasiy we iqtisadiy krizstin qutulushning yolini izdeshke bashlighanidi. Del shu peytte “Islahat élip bérish” xitay dölitini saqlap qélishning birdinbir chiqish yoli dep qaraldi. Halbuki, xitay bir milliy dölet bolmastin, belki dölet ichide “Milliy téritoriyelik aptonomiye” yolgha qoyulghan “Köp milletlik dölet” idi. Nawada islahat élip bérilsa, bu islahatning eyni waqittiki xelq'ara weziyetning küchlük tesirige uchrap, xitayning hakimiyet ulini tewritip qoyushidin qattiq endishe qilatti. Chünki xitay kommunist hökümiti qurulghandin buyan ottura sherq, afriqa we latin amérikasidiki xelqlerning “Milliy musteqilliq heriketliri” ni eng küchlük qollap kéliwatqan dölet idi. Bundaq ehwalda dölet ichidiki Uyghur, tibet. Mongghul qatarliq xitay bolmighan xelqlerning milliy musteqilliq heriketlirini basturush xitayning saxtipezlikini chandurup qoyatti. Shu sewebtin xitay hökümiti bir tereptin islahat élip bérip, xitayni qiyin ehwaldin qutquzup qalidighan, yene bir tereptin Uyghur qatarliq milletlerning musteqilliq yollirini ünümlük tosuyalaydighan chare tépish üstide bash qaturushqa bashlidi. Shundaq qilip, xitay hökümiti aldi bilen, 1975-yili emeldin qala'urulghan bingtu'enni eslige keltürdi. Uyghur élida bingtu'enning eslige keltürülüshi, xitayning islahatni yolgha qoyghandin kéyin Uyghurlarni tézginleshtiki deslepki qedimi boldi. Emma bu hadise ikki qétimliq Uyghur oqughuchilar herikitige, yeni ularning “Uyghurlarning aptonomiye heqqini kapaletke ige qilish, démokratiye, erkinlik we barawerlik” telep qilishtek qarshiliq herikitige seweb boldi. Bu shu'arlarning otturigha chiqishi xitayni téximu chöchütti. Chünki Uyghurlarning démokratiye, erkinlik, barawerlik istiki “Dunya kishilik hoquq xitabnamisi” ning rohigha uyghun kéletti. Uyghurlarning aptonomiye heqlirini kapaletke ige qilish telepliri xitayning xelq'ara qanunlargha xilap halda, bir milletning öz tupraqlirini özi idare qilish heqqini chekligenlikidek jinayitini otturigha chiqiratti. Téximu qorqunuchluqi, bu hadise Uyghur qatarliq xelqler bilen xitay arisidiki munasiwetlerning ich yüzini xelq'ara sehnige élip chiqip, xitayning hakimiyet ulini tewritip qoyushigha seweb bolushi mumkin idi.

1989-Yili yüz bergen “Tyen'enmén oqughuchilar herikiti” xitay weziyitini téximu jiddiy haletke élip kirdi. Bu weqening qanliq basturulushi, xitayning “Gherb démokratik qimmet qarashliri” ni esla qobul qilmaydighanliqini yene bir qétim ispatlidi. Bu weqedin kéyin, xitay kompartiyesi sabiq sowét ittipaqining izini basmaydighanliqini téximu éniq otturigha qoyushqa bashlidi. Xitayning ikkinchi ewlat rehbiri déng shyawpingmu sabiq sowét ittipaqi we sherqiy yawropa weziyiti heqqide shu mezgillerde bir qisim qarashlirini arqa-arqidin élan qildi. Uning qarishiche, sabiq sowét ittipaqining weyran bolushi gherbning tesiri we sowét ittipaqi rehberlirining boshangliqidin bolghanidi. Sabiq sowét ittipaqining yolida méngish xitayningmu “Parchilinishi” ni keltürüp chiqiratti. Aqiwette, déng shyawping otturigha chiqarghan “Döletning parchilinip kétish endishisi” xitay hakimiyitining xitay xelqning kallisini gherbke qarshi idiye bilen yuyushidiki eng ötkür qoralgha aylandi. Bu qoral öz nöwitide yene xitay hakimiyitining Uyghurlarni atalmish “Üch xil küch” bilen qarilishi we yillarche zulum qilishigha xitay xelqining süküt qilishidek binormalliqqa shara'it yaratti.

Mana mushundaq bir weziyette, 1990-yili yüz bergen “Barin inqilabi”, xitay hakimiyitining Uyghurlarning heqliq qarshiliq heriketlirining mahiyitini “Üch xil küch” qalpiqi bilen burmilashtiki tunji qedimi boldi. “Barin inqilabi” ning partlishigha seweb bolghan asasliq amillarning biri, xitay hökümitining Uyghur diyarida qattiqqolluq bilen yürgüziwatqan pilanliq tughut siyasiti idi. Chünki bu siyaset seweblik Uyghur déhqanliri türlük ziyankeshliklerge uchrash bilen birge, xitay ölkiliridin Uyghur élige toxtimay éqip chiqiwatqan xitay köchmenlirining bayliq menbelirini talan-taraj qilishi netijiside Uyghurlarning yashash imkaniyetliri barghanséri tariyip ketken idi. Bu inqilabning arqa körünüshi emeliyette xitay dewatqan “Üch xil küch” bilen qilche alaqisi bolmighan, Uyghur déhqanlirining xitayning chektin ashqan zulumlirigha qarshi körsetken qarshiliqi idi. Lékin Uyghurlarning heqliq qarshiliqlirining mahiyitini xitay hökümitining burmilishi netijiside, Uyghurlar xitaydiki bashqa xelqlerning ishenchisige, qollishigha, hésdashliqigha emes, eksiche nepritige, qorqunchigha we chetke qéqishigha duch keldi.

“Barin inqilabi” ning “Radikalliq” we “Bölgünchilik” bilen burmilinishi, Uyghur élida bingtu'enning “Muqimliqni qoghdash” namida küchlinishige téximu daghdam yol achti. Shu chaghlardin bashlapla xitay ichide döletning parchilanmasliqi we bixeter bolushining asasi “Bölgünchi we esebiy küchlerni yoqitish” ikenlikidek teshwiqatlar küchlük rewishte élip bérildi. Xitayda “Bölgünchilik”, “Esebiylik” témilirining otturigha chiqishi her waqit Uyghurlargha baghlinip, ötken esirning 80-yillirida xitayning déngiz yaqisi rayonlirida tijaretke mahirliqi, semimiy, aq köngül, peziletliklikiwe özgiche medeniyiti bilen xitay xelqini tang qaldurghan Uyghurlar, 90-yillardin kéyin asta-asta “Oghri”, “Yanchuqchi”, “Zeher etkeschisi”, “Radikal”, “Bölgünchi” dep qarilinishqa bashlidi. Uyghurlarning obrazining xünükleshtürülüshige egiship, yene bir türküm ajayip qismetler Uyghurlarning béshigha kélishke bashlidi. Bu dewrde Uyghur élida tarixta körülüp baqmighan Uyghur balilirining xitay ölkilirige aldap élip kirilishi, adem etkeschiliki, zeher chékish we sétish bilen shughullinish ehwalliri éghirlap ketkenidi. Buning netijiside nur Uyghur a'ililiri xaniweyran qilindi. Yene nurghunlighan Uyghur yashliri eydiz qatarliq yuqumluq késelliklerning asaritige qaldi. 90-Yillar heqiqeten Uyghurlar üchün zor yoqitish bolghan qorqunuchluq yillar bolghanidi. Emma xitay hökümiti Uyghur élida yüz bériwatqan bu mesililerni hel qilishqa héchqandaq ünümlük chare qollanmidi. Mana mushundaq bir weziyette, ghuljani merkez qilghan Uyghur jem'iyitide “Meshrep yighilishi”, Uyghur yashlirini Uyghur milliy exlaqi we diniy-étiqad prinsipliri boyiche terbiyilep, qutuldurushning ünümlük yoligha aylinishqa bashlidi. Emma xitay hökümiti Uyghur yashlirini qutquzushta ünümi körünerlik boliwatqan “Uyghur meshrep” pa'aliyetliridin qattiq bi'aram bolushqa bashlidi.

1996-Yilining bashlirida xitay kompartiyesi merkiziy komitéti “7-Nomurluq höjjet” élan qilip bir yil bolghanda, yeni 1997-yili féwralda Uyghur élining ghulja shehiride Uyghur yashlirining yene bir qétimliq qarshiliq herikiti yüz berdi. Bu heriketning otturigha chiqish sewebimu xitay hökümitining “Uyghur meshrep yighilishi” ni xitayning hakimiyet bixeterlikige tehdit dep qarighan “Üch xil küch” dep qarilighanliqi we nurghun Uyghurlarni bu seweblik tutqun qilghanliqidin idi. Shuningdin étibaren, Uyghurlar xitay ichi we sirtida “Üch xil küch” qalpiqi bilen qarilinip, izchil halda türlük ziyankeshliklerge uchrap keldi. Xitay hökümitning Uyghurlar üstide ötküzgen türlük jinayetliri del bu “Üch xil küch” töhmiti astigha kömülüp, Uyghurlarni pütün dunyaning nezeridin yiraq qaldurdi.

Xitay hökümiti, Uyghurlarning qarshiliq heriketlirini “Xelq'ara térorluqning bir qismi” qilip körsitishke bashlighandin tartip, taki lagérlar mesilisi xelq'aragha ashkarilan'ghan 2017-yillargha qeder, Uyghur mesilisi xelq'aragha “Xitayning ichki ishi”, “Xitayning zémin pütünlükini parchilashqa urun'ghan bir uchum ‛sherqiy türkistanchi‚larning bölgünchilik herikiti” dep teshwiq qilindi. Téximu échinarliq yéri shuki, hetta bir qisim döletler we xelq'araliq organlarmu xitay teminligen teshwiqatlargha asaslinip, buni shundaq chüshendi we qobul qildi. Shu sewebtin, Uyghurlar öz wetinide qandaq zulumlargha uchrighan bolmisun, insanliq heqliri qanchilik depsende qilinmisun, xéli uzun'ghiche xelq'ar jem'iyetning köngül bölüshige we diqqitige muyesser bolalmidi.

Ilham toxtining “Uyghurlarning aptonomiye heqliri kapaletke ige qilinishi kérekliki” heqqidiki qarashliri, shundaqla bu qarashliri seweblik “Üch xil küch” jinayiti bilen eyiblinip, ömürlük qamaq jazasigha höküm qilinishi, Uyghurlarning xelq'arada qaytidin diqqet nuqtisigha élinishigha yol achti. Xitay ichidiki bir qisim xitay ziyaliyliri Uyghurlarning heq-hoquqlirining depsende qilin'ghanliqini étirap qilidighan we xelq'aradimu xitayning Uyghurlarni “Xelq'ara térorluq” qa baghlishining eqilge uyghun emesliki heqqide sözleydighanlar köpiyishke bashlidi. 2017-Yili lagérlar mesilisining otturigha chiqishi bilen xitayning 19-qurultéyida shi jinpingning gherbke jeng élan qilishi oxshash waqitqa toghra kelgenidi. Mana bu peytte amérika qatarliq gherb dunyasi xitayning dunyagha xoja bolush gherizining özlirining qimmet qarashliri we hakimiyet bixeterlikige tehdit peyda qilidighanliqini asta-asta hés qilishqa bashlidi.

Bügün, Uyghur irqiy qirghinchiliqini toxtitish yalghuz Uyghurlarning özining mesilisi bolushtin halqip, xelq'araning ortaq mesilisige aylandi. Bu wejidin, Uyghur mesilisining hel bolushimu, muqerrer yosunda gherb démokratik qimmet qarashlirining saqlinip qélishi, xitay hakimiyitining meghlubiyiti bilen wujutqa kélidighanliqida shek yoq. “Barin inqilabi” da, “Ghulja qirghinchiliqi” da, “26-Iyun shawgu'en weqesi” de, “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi” da we yaki “28-Iyul yerken qirghinchiliqi” da bigunah öltürülgen, ziyankeshlikke uchrighan Uyghurlar üchün؛ lagérlargha qamalghan, öltürülgen, ziyankeshlikke uchrighan milyunlighan Uyghur xelqi üchün, xitay hökümitining jinayi jawabkarliqlirini sürüshte qilinidighan künlerning kélidighanliqida téximu shek yoq. Chünki jahan jahan bolghandin buyan jahalet, qarangghuluq we zulmet melum zaman höküm sürgen bolsimu, emma adalet haman jahalet üstidin ghelibe qilip kelgen. Tarixtin buyan bu heqiqet özgergini yoq, shundqla bügünmu, hem kelgüsidimu menggü özgermeydu!

***Bu obzordiki köz qarashlar peqet aptorning özigila xas bolup, radiyomizning meydanigha wekillik qilalmaydu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.