Aqsuda qizil chiraghdin ötüp ketkenliki üchün étip öltürülgen xitay ayalning weqesi qozghighan munaziriler

Bultur 18-iyul küni li winjé isimlik bir xitay ayal aqsuda mashina heydep kétiwatqanda qizil chiraghdin ötüp ketkenliki üchün bir pay oq bilen étip öltürülgen idi. Xaraktér jehettin qizil chiraghdin ötüp ketkenliki üchün étip öltürülgen 17 yashliq abdulbasitning weqesige opmu-oxshash bolghan bu weqening netijiliri bolsa tolimu perqliq. Shübhisizki, bu ikki weqe Uyghurlargha yürgüzülüwatqan bésim siyasitining ochuq bir pakiti, dep qaralmaqta. Biraq, Uyghur közetküchiler weqede diqqet tartidighan yene bir muhim nuqtining xitay jem'iyitining weqege qayturghan inkasidiki choltiliq ikenlikini bildürdi.

2014-Yili 7-ayning 18-küni chüshtin kéyin waqitlirida aqsuda oqutquchiliq bilen shughullinidighan xitay ayal li wénjé 7 yashliq qizini pi'anino dersige élip kétiwatqanda bir tekshürüsh ponkitida toxtimay ötüp ketkenliki üchün saqchilar teripidin oqqa tutulghan. Netijide kallisigha bir pay oq tegken li wénjé neq meydanda hayatidin ayrilghan idi. Weqe bolup aridin bir yil ötken bolsimu, da'iriler bu ayalning ölüm sewebi heqqide uning a'ilisige bir qana'etlinerlik chüshendürüsh bermigen. Saqchilar jang jénxeyge ayalining ölümining xataliqtin kélip chiqqan paji'elikini, eslide ayalini agahlandurush üchün étilghan oq oylimighan yerdin uning ejellik yérige tégip ketkenlikini uqturghan we bu a'ilige melum miqdarda tölem bergen.

Yuqiridiki bu weqe bultur oxshash mezgilde aqsu kelpinde yüz bergen 17 yashliq abdulbastining ölümini eske salmay qalmaydu, elwette. 17 Yashliq abdulbasit 2014-yili 4-ayning 12-küni motsiklit heydep kétiwatqanda qizil chiraghdin toxtimay ötüp kétip qalghanliqi üchün saqchilar uni oqqa tutup öltürgen idi. Uning ölüm xewiri tarqalghandin kéyin uning dostliri, a'ile-tawabi'atliri we shu yerlik xelq bu naheqchilikke chidimay namayish qilip hökümettin jawab bérishni telep qilip namayish qilghan. Emma saqchilar bu namayishchilarnimu tutqun qilip, jazalighan, abdulbasitning ölümige shahit bolghanlarni ghayib qiliwetken, uning weqesini ündidargha yollighanlarni qamaq jazasigha höküm qilghan idi. Buning bilenla qalmay, xitay hökümiti axiri jawabkarliqtin qutulush üchün abdulbasitni térrorluq bilen eyibligen. Eyni waqitta, xitay tilida chiqidighan “Aqsu tori” namliq hökümet axbarati, abdulbasit qizil chiraghdin ötüp ketkendin kéyin saqchilarning hawagha qaritip oq chiqarghanliqini, bu chaghda abdubasitning motsiklitini arqisigha yandurup ponkittiki saqchilargha hujum qilghanliqini we saqchilarning qoralini tartiwélishqa urun'ghanliqini ilgiri sürüp, weqeni térrorluq bilen eyibligen idi.

Amérikidiki Uyghur ziyaliysi ilshat hesen ependi weqe heqqide toxtilip, xaraktérliri oxshash bolghan bu ikki weqege qayturulghan oxshimaydighan inkasning shübhisizki, xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan perqliq mu'amilisini körsitip béridighanliqini bildürdi.

Saqchining oqida ölgen bu xitay ayal oqutquchining yoldishi jang jénxeyning wal strit zhurnili we shuningdek bir qisim xelq'ara metbu'atlargha bildürüshiche, u da'irilerdin ayalining ölümige seweb körsitishni telep qilip, hetta xitay dölet re'isi shi jinping we bash ministir lé kéchyanglargha mektup yazghan. Bir qisim muhim axbarat organliri bilen körüshken bolsimu, qana'etlinerlik jawabqa érishelmigen. Aqsu saqchi da'iriliri bu xitay ayalning weqeside saqchining xataliqi barliqini qobul qilghan bolsimu, emma xataliq sadir qilghan u saqchining jazalan'ghan-jazalanmighanliqini, uning hélihem xizmitini dawam qiliwatqan yaki qilmaywatqanliqini qurban bolghuchining a'ilisige éytip bermigen. Ular buning sewebini “Bizde saqchi kemchil, biz bu ishning bashqa saqchilarning keypiyatigha tesir yetküzüp qoyushini xalimaymiz” dep chüshendürgen. U, wal strit muxbirigha qilghan sözide “Men peqet ayalimning néme üchün étilghanliqini bilmekchi” dégen. Ilshat hesen ependi bolsa bu xitay ayalning naheq ölümining xitay saqchilirining Uyghurlargha tutuwatqan mu'amilisige zich munasiwetlik ikenlikini bildürdi.

Yuqiridiki bu weqe, xitay tor betliridimu keng tarqilip, bu heqte nurghun munaziriler qozghaldi. Emma ilshat hesen ependi bu inkaslarni cholta, deydu. U, Uyghur élida boluwatqan zorawanliq weqelirining esli mahiyitige chiragh bolup béreleydighan mahiyetke ige bu weqede, meyli ölgüchining a'ile tawabi'ati bolsun we yaki buninggha inkas qayturghan xitay tor qollan'ghuchilirining bolsun, weqege kishilik heq-hoquq, puqralarning qanun aldidiki barawerliki nuqtisida turup mu'amile qilalmighanliqini eskertti.