Шерипҗан надироф : су мәсилиси оттура асияниң бир гәвдигә айлинишидики тосалғу

Оттура асияда су мәсилилири барғансери өткүрләшмәктә. Нөвәттә сир вә аму дәрялиридин пайдилиниш мәсилиси өзбекистан, таҗикистан, қирғизистан вә қазақистан арисидики муһим ихтилаплиқ нуқтиға айланмақта.

Қазақистан дөләт университетиниң профессори шерипҗан надироф әпәндиниң қаришичә, су мәсилилири мәркизий асия районидики чоң мәсилиләрниң биридур. Қазақистан билән хитай арисидики су мәсилисиму райондики җуғрапийиви сиясәт, иқтисадий тәрәққият қатарлиқларға мунасивәтлик муһим мәсилидур.

Таҗикистан билән қирғизистан аму вә сир дәрялириниң баш еқинлирида русийиниң ярдими билән су електр истансилири вә су тоғанлирини селишқа киришкәндин кейин, мәркизий асия районидики су җедили техиму өткүрлишип кәтти.

Мутәхәссисләр җуғрапийиви сиясий мәнпәәтләргә четишлиқ мәзкур су мәсилилирини һәтта “ мәркизий асиядики су уруши” дәпму атиди.

Мәркизий асиядики су күриши өзбекистан билән таҗикистан вә қирғизистан арисида, қазақистан билән хитай һәм русийә билән хитай арисида мәйданға чиққан болуп, нурсултан назарбайеф мәркизий асия дөләтлири иттипақини қурушни тәшәббус қилған болсиму, бирақ әнә шу суни өз ичигә алған ихтилаплар сабиқ совет оттура асия җумһурийәтлириниң арисидики ихтилапларниң муһим нуқтилириниң биригә айланған һәмдә назарбайефниң арзусиниң әмәлгә ешишиға тосқун болған. Қазақистан дөләт университетиниң профессори , җуғрапийә алими шерипҗан надироф әпәнди су мәсилисиниң һәтта оттура асия дөләтлириниң сиясий вә иқтисадий җәһәтләрдин бир гәвдигә айлинишиға тосқунлуқ қиливатқанлиқини әскәртти.

Доктор надирофниң ейтишичә, қазақистан билән хитай арисидики чегра һалқиған дәряларниң су мәнбәлири мәсилиси узундин буян екологийә, иқтисад вә сиясәт саһәсидикиләрниң диққитидин орун алған болуп, болупму екологийә мутәхәссислири бу мәсилигә бәкрәк көңүл бөлүп, қазақистан һөкүмитини агаһландуруп кәлгән иди.

Улар балқаш көли, ертиш дәрялириниң келәчәктә сазлиққа айлинип, қазақистанниң уст - каменогорск, павлодар, қариғанда вә шәмәй шәһәрлири аһалисиниң ичимлик сусиз қалидиғанлиқини, шуниң билән бир қатарда алитағ музлуқлириниң ерип, алмута шәһирини су елип кетиш хәвпиниң барлиқини билдүргән. Улар мундақ паҗиәлик һадисиниң йүз бериш мумкинликини хитайниң уйғур аптоном районини кәң даирә бойичә раваҗландуруш пиланлири билән бағлимақта.

Қазақистан дөләтлик университетиниң җуғрапийәшунас профессори шерипҗан надирофниң ейтишичә, бу мәсилә қазақистан мустәқил болған 20 йилдин буян изчил тәкитлинип кәлмәктә.

Русийә екологийә мутәхәсислиридин петир бологоф қазақистан билән хитай арисидики су мәсилисигә мураҗиәт қилип, мәзкур мәсилиниң наһайити мурәккәп вә қазақистан үчүн җиддий икәнликини әскәрткән. Униң “мәркизий асия” тор бетидә елан қилған “хитай қандақ қилип қазақистанни чөлгә айландуруватиду?” мавзулуқ мақалисидә мана шу мәсилини көрсәткән. Аптор петир бологоф мақалисидә “балқаш көли йеқинқи он нәччә йил ичидә арал көлиниң тәқдирини тәкрарлайду, ертиш дәряси сазлиққа айлинип сусизлишиду. Бу йерим чөллүк йәрләрни сусиз раваҗландуруш мумкин әмәстур, бу суларни хитайлиқлар уялмастин или вә ертиш дәрялиридин тартип алмақта. Мәркизий вә шәрқий қазақистанниң һаяти биваситә шуларға бағлиқ болуватмақта” дәп язған.

Профессор шерипҗан надироф қазақистанда һәқиқәтән балқаш көлиниң иккинчи аралға айлинип қелиши хәтири барлиқини, бирақ һазирниң өзидә қазақистанда һава иссип, музлуқларниң ериватқанлиқи, шуңа һазир җиддий су мәсилиси йоқлуқини тәкитлиди.

Профессор надирофниң ейтишичә, қазақистанда судин пайдилиниш, болупму суғуруш системилирида көп мәсилиләр мәвҗут, қазақистанда көп миқдардики сулар хитайға қариғанда бәкрәк қумға сиңип кетиватиду.

Бирақ, у ертиш вә или дәрялириниң баш еқимлириниң контрол қилинишиниң қазақистан үчүн әмәлий тәһдит икәнликини тәкитлиди. Униң қарашлириму

Рус аптори петир бологоф билән асасән бирдәкликкә игә.

Боголоф мақалисидә қазақистан һөкүмитиниң бу хәвп түпәйлидин су мәсилисини көп қетим хитайниң алдиға қойғанлиқи, чегра һалқиған вә хәлқара дәряларға игидарчилиқ һоқуқи һәққидә музакириләр хитай вә қазақистан оттурисида 1998 - йилдин буян давамлишип келиватқанлиқи, 2009 - йили қазақистан хитай билән бу мәсилини тәпсилий муһакимә қилиш мүмкинчиликигә игә болғанлиқини көрсәткән. Униң йезишичә, 2011 - йили или вә ертиш сүйи мәнбәлирини 2014 - йилғичә тәң пайдилиниш һәққидә хитай билән келишим имзаланған.