Uyghur yémek-ichmekliri rasttinla “Qalaq” bolup qaldimu?

Uyghur ayalliri “A'ile mektipi” tamaq étish kursida xitayche pilte quymaq sélishni ögenmekte, 2018-yil

Uyghur weziyitini yéqindin közetküchi bir qisim tetqiqatchilar, Uyghur yémek-ichmek medeniyitining xitayning rayon'gha qaratqan Uyghur kimlikini yoqitish siyasitining tehditige uchrawatqanliqini ilgiri sürmekte.

Bularning ichide, amérikadiki ros-xulman téxnologiye institutining dotsénti timusiy gros (Timothy Grose) xitay arxipi torida élan qilghan “Béyjingning yémeklik herikiti-yémeklik arqiliq Uyghur kimlikini yoqitish” (Beijing’s Culinary Crusade: Erasing Uyghur Identity Through Food) namliq maqaliside, xitay da'iriliri élan qilghan bir qisim doklatlar we ijtima'iy tor supiliridiki xewerlerge asasen, xitay hökümitining Uyghur yémekliklirige bolghan pozitsiyesini otturigha qoyghan. Timosiy grus mezkur maqaliside, “Xitaylar Uyghurlar turmushining nurghun tereplirini ‛qalaq‚ dep qaraydu, shunglashqa taziliq, zamaniwiliq we normalliqning ölchimi süpitide resmiy étirap qilin'ghan bir yürüsh ‛xen‚ uslubidiki xitayche ta'am-yémekliklirini teshwiq qilip, uni Uyghurlargha mejburiy téngishqa urunmaqta” dep yazidu.

Derweqe, xitay teshwiqatliridin melumki, ming yillardin buyan Uyghur xelqining ata-bowiliri teripidin istémal qilinip kelgen Uyghurche nashtiliq aditi xitaylar teripidin ozuqluq qimmiti yoq, qalaq we sapasizliqning ipadisi dep qarilip mesxire qilin'ghan. Uyghurche nan bilen chay ichish aditining ornigha pilte quymaq, hornan we chilighan köktat qatarliqlarni istémal qilishtek xitayche nashtiliq adetliri teshebbus qilin'ghan. Hetta xizmet orunlirida Uyghurlarning musulman bolghanliqi üchün kemsitilip, choshqa göshi yéyishke mejburlan'ghanliqidek échinishliq ehwallarghimu duch kelgenlikidin xewerdar bolup kelmektimiz.

Undaqta, Uyghurche ghiza-tamaqlar we uninggha baghlan'ghan yémek-ichmek adetliri rasttinla “Qalaqliq” ning ipadisimu? xitay hökümitining Uyghurche yémekliklerni kemsitishining arqisida qandaq niyetler yoshurun'ghan?

Uyghurlar uzaq esirlik tarixiy tereqqiyat jeryanida, özliri yashighan iqlim we shara'itqa mas kélidighan yémek-ichmeklerni we tamaq étish usullirini ijad qilip, özige xas ozuqlinish aditi we yémek-ichmek medeniyitini shekillendürgen. Uyghur xelqi kündilik istémalida saqliqni saqlash we késelliklerning aldini élishni yémek-ichmekning tebi'iti, tesiri we öz mizajigha qarap istémal qilish bilen birleshtürüshke alahide étibar bérip kelgen. Nashtiliqni élip éytsaqmu, nan bilen chay ichish aditi kishilerning uzun ömür körüsh we saqliqni saqlash jehette belgilik rol oynaydighanliqi ilmiy jehettin ispatlan'ghan heqiqettur.

Türkiy xelqlerning énsiklopédiyelik qamusi “Diwanu lughetit türk” timu ottura esirdiki qeshqer qatarliq jaylarda omumlashqan yémek-ichmek medeniyitige a'it 300 nechche atalghu tilgha élin'ghan bolup, bir qisim ta'amlarning isimliri, terkibliri we étish usulliri chüshendürülgen. Diwanda yene eyni waqitta ta'am rétsiplirining usta emchiler teripidin teyyarlinidighanliqimu tilgha élin'ghan.

2007-Yili Uyghur élide neshr qilin'ghan “Uyghur ta'amliri qamusi” da Uyghur ta'amlirining türi 1000 xildin ashidighanliqi bayan qilin'ghan. Bu pakitlar bizge Uyghur en'eniwi ta'amlirining tereqqiyat derijisini körsitip bérish bilen birge, Uyghurche ghizalinish adetlirining qimmet qarash, éstétik qarash we pisxikiliq intilishni öz ichige alghan, tébabetchilik qanuniyetlirige uyghun we insan bedinining tebi'itige mas kélidighan ilghar tiptiki ta'am medeniyiti ikenlikini bildüridu.

Adette bir milletning yémek-ichmek medeniyiti shu milletning kimlikini eks ettüridu. Yeni yémek-ichmekke a'it ölchemler, perhizler, qa'ide-yosunlar we ghizalinish adetliri bir milletni bashqa milletlerdin perqlendürüp turidighan halqiliq amillar hésablinidu. Mahiyet jehettin éytqanda, yémeklik peqetla yémeklik emes, u medeniyet, tarix we ijtima'iy alahidiliklernimu özige mujessemligen bolidu. Epsuski, bügünki künde Uyghur yémek-ichmeklirila emes, uni öz ichige alghan bir pütün dastixan medeniyiti, meshrep-chay medeniyiti, méhmandarchiliq qa'ide-yosunliri, merike-murasim adetlirining hemmisi xitayning kontrolluqigha ötüp, xitayning adetlirige boysunush, yatlashturulush, hetta yoqitilish xetirige duch kelmekte.

Jem'iyetshunasliq we insanshunasliqta “Yémeklik mustemlikichiliki” dégen bir atalghu bolup, bu uqum mustemlikichi küchlerning mustemlike qilin'ghan rayonlarning yémek-ichmek sistémisini kontrol qilip, éksplatatsiye qilish we medeniyet qirghinchiliqi élip bérish herikitini körsitidu. Yémeklik mustemlikichilikining tesiri köpinche hallarda yémeklikning ishlepchiqirish, teqsimat we istémal endizisini öz ichige alghan bir pütün jeryanning herqaysi basquchlirida körülidu.

Tetqiqatchi sam gréy (Sam Grey) bilen raj patél (Raj Patel) yémeklikning igilik hoquqi mesilisining shimaliy amérika döletliri örnekliride körülüshi témisida tetqiqat we analiz élip barghan bolup, “Yémeklik mustemlikichiliki” uqumi heqqide yenimu ilgiriligen köz qarashlarni yaqlaydu. Bu tetqiqatchilar mustemlikige uchrighan rayon yaki döletlerdiki yerlik xelqlerning yémek-ichmek medeniyitining dexli-teruzgha uchrishi köpinche hallarda yer-zéminning tartiwélinishi, yémeklik saheside xizmet qilghuchi ayallarning emgek heqlirining kemsitilishi we tebi'iy bayliqlarning talan-taraj qilinishi qatarliq jehetlerde ipadilinidu dep qaraydu.

Bu nezeriyeni Uyghur rayonida yüz bériwatqan Uyghur yémek-ichmeklirining kemsitilish mesilisige tetbiqlap chüshendürsek, yuqirida tilgha élin'ghan nuqtilarning hemmisining dégüdek Uyghur yémek-ichmek medeniyitining kemsitilish we buzghunchiliqqa uchrash ehwalining türlük ipadiliride mewjut bolup turghanliqini hés qilalaymiz. Bu öz nöwitide yene Uyghurlarning ijtima'iy, medeniyet we meniwi menpe'etlirining depsende qilinishidek qilmishlarghimu chétilidu.

Xitay da'iriliri emeldarliri Uyghur yémekliklirining quwwetsiz we zaman'gha layiq emeslikini pesh qilip, “Ayallar birleshmisi” dégendek organlarning teshkillishi bilen Uyghur ayallirini “Ozuqluq qimmiti yuqiri” dep teshwiq qilghan xitayche tamaqlarni étish, öginishke uyushturghan. Mesilen, Uyghur ayalliri nishan qilin'ghan “A'ile mektipi” namidiki bu xil terbiyelesh kurslirining maralbéshi, konasheher, yeken we xoten qatarliq wilayet, nahiyelerde keng da'iride yolgha qoyulghanliqi melum bolmaqta. Bu shuni eks ettüriduki, Uyghur ayalliri öz medeniyiti we örp-aditide bolmighan “Yéngiche” tamaq étish téxnikisi we shuninggha mas halda gheyriy ghizalinish adetlirini qobul qilishqa mejburlan'ghan. Sheherlerde bolsa, ashpezlerning kespiy sewiye ölchemliri xitayche tamaqlarni étish bilen ölchem qilin'ghan.

Hemmimizge melum bolghinidek, Uyghurlarning ozuqlinish aditide ashliq we gösh mehsulatliri xuruch qilin'ghan tamaqlar asasliq orunda turidu. Arxé'ologiyelik qézishlarda érishken matériyallargha qarighanda, qedimdin tartip Uyghurlarning ejdadliri yashap kelgen tengritagh étiki yaki tarim wadisi bolsun charwichiliq, baqmichiliqqa a'it buyumlar bayqalghandin sirt yene, déhqanchiliq we térim medeniyitining izliri bolghan yaghunchaq, sapal qacha, tériq, bughday bashaqliri, mayliq zira'etler bayqaldi. Shundaq dep éytishqa boliduki, Uyghur xelqi ta hazirghiche istémal qilip kéliwatqan yémeklik türliridin polu, leghmen, manta, samsa, chöchüre qatarliqlarning qaysi dewrde ixtira qilin'ghanliqigha a'it pakitlar bolmisimu, bu tamaq türliri alliqachan Uyghurlarning iqtisadiy we ijtima'iy hayatining organik qismigha aylinip, en'eniwi tamaqlar qataridin orun élip kelgen. Halbuki, kommunist xitay hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin, Uyghur élide esirler boyi tériqchiliq we déhqanchiliqning tereqqiyatida zor rol oynap kelgen munbet tupraqlar türlük siyaset-sho'arlirining tesirige uchrap, xitay hökümitining mustemlike siyasitining qoraligha aylanduruldi. Herqaysi dewrlerde yüz bergen basturush siyasetliri dawamida Uyghur xelqining öz tupraqlirigha bolghan igidarchiliq hoquqi tartiwélindi, andin xitay hökümiti bu yerlerni xitay puqralirigha bölüp bérip, xitay köchmenlirini yerleshtürüshtiki eng ünümlük tedbirlerning biri qilip qollinip keldi. Yéza we sheherlerde yémeklik istémal sahesining ishlepchiqirish, sétish teminlesh zenjiride mejburiy emgekning mewjutluqimu xelq'araliq insan heqliri teshkilatliri teripidin étirap qilin'ghan pakittur.

 “Yémeklik mustemlikisi” nezeriyeside ilgiri sürülgen axirqi amil tebi'iy bayliqlarning talan-taraj qilinishi mesilisige kelsek, amérikaliq insanshunas derrén baylér (Darren Bayler) bu heqte xitaylarning Uyghur élini mustemlike qilishi xitay köchmenlirini yötkesh arqiliq tebi'iy bayliqlardin paydilinish we zor nep élishtin ibaret dep körsetkenidi. Xitay hökümitining Uyghur élidiki énérgiye bayliqliri we tebi'iy bayliqlarni ishlepchiqirish qurulush bingtüeni wasitisi bilen xitay köchmenlirining menpe'eti üchün xizmet qildurushi, xitayning Uyghur élige bolghan tajawuzchiliq we öz ilkige élish qedimini téximu tézletken.

Elwette jem'iyet tereqqiyatigha we ishlepchiqirish sheklining béyishigha egiship tamaq türlirining nispiy halda özgirishi we yéngilinip turushi normal hadise. Halbuki, nöwette Uyghur ta'am türliri ichide xitayning sichüen ölkisige xas qizilmuch temlik, ziyade achchiq-chüchük we xitayche isim qoyulghan qorumilar barghanséri köpiyip barmaqta. Bu xil weziyetning shekillinishide elwette xitay teshwiqatchiliri we xitay da'irilirining qoli barliqini nezerdin saqit qilghili bolmaydu.

 Nöwette Uyghur élining herqaysi jaylirida tamaqta yatlishish hadisisi ewj alghan bolup, xitay taratqulirida we axbarat wasitiliride “Uyghur tamaqliri” dégen atalghuning ornigha “Shinjang tamaqliri” deydighan ehwal omumlashmaqta. Aqiwette, Uyghurlargha qaritilghan “Yémeklik mustemlikisi” siyasiti téximu ewjige chiqip, bir qisim xitayche we tungganche tamaqlar “Shinjang ta'amliri” qataridin orun almaqta, hetta Uyghur a'ililiride omumlishishqa qarap yüzliniwatqan ehwallarghimu shahit bolmaqtimiz.

Uningdin bashqa, xitay hökümiti Uyghur rayonida sayahetchilikni tereqqiy qildurush, meblegh sélish teshebbusi astida, herqaysi sheherlerde eslidiki qurulushlarni chéqip, mexsus sayahetchiler üchün layihelen'gen yéngidin qurulushlarni otturigha chiqardi. Xitay hökümitining biwasite kontrolluqidiki atalmish “Shinjang ta'amliri” ashpuzulliri, réstoranlar we yémeklik bazarlirining meydan'gha kélishi buning roshen ipadiliridindur. Bu xil yémeklik bazarliri we ashxanilirida xitay döliti bayriqi, xitay kompartiyesi bash sékrétari shi jinpingning bash süriti we üzündiliri, shundaqla milletler ittipaqliqini terghib qilidighan sho'arlar ésilghan bolup, eslidiki Uyghurche en'eniwi puraqtin söz achqili bolmaydighan haletke kélip qalghanliqi melum. Xitay xewerlirige qarighanda, yézilargha chüshürülgen xitay kadirlirining xitayche tamaqlarni “Séghinish héssiyati” ni bésish üchün, ezeldin xitayche ashpuzullar bolmighan Uyghur yéza-bazarliridimu xitayche ashxanilar peyda bolushqa bashlighan.

Yuqiriqi ehwallargha köre, xitay hökümiti “Qalaq” dep qarighan Uyghur yémek-ichmeklirini islahat qilip, zaman'gha layiqlashturush pilanini ishqa ashurushning bir qedimini tosalghusiz basti dep qarashqa bolidu. Esirlerdin buyan ottura asiya ta'am medeniyitide julalinip turghan Uyghur yémek-ichmeklirining “Qalaq” dep teshwiq qilinishi, xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliq we medeniyet qirghinchiliqining bir qismi déyishke bolidu. Yéqinqi yillarda xitay hökümiti buni “Jungxu'a milletliri ortaq gewdisi éngi” ni berpa qilish teshwiqati arqiliq ishqa ashurushqa urunup kelmekte. Ularning gherizi Uyghurlarning kündilik turmush aditi, eng eqelliy telipi bolghan yéyish, ichish, kiyinishlirinimu xitaychilashturush, shundila ularning xitay milliti bilen héchqandaq perqi qalmaydu. Xulasilep éytqanda, xitay da'irilirining Uyghur yémek-ichmek sahesige arilishishi we buzghunchiliqi Uyghurlarni assimilyatsiye qilish qedimini tézlitish, ularning milliy kimlikini yoqitish urunushliridin dérek béridu.

***Bu obzordiki qarashlar peqetla aptorgha xas bolup, radiyomizgha wekillik qilmaydu