“51 Chiler” ning Uyghuristan jumhuriyiti qurush telipining arqisidiki seypidin eziz layihesining berbat bolushi
2019.10.10
1944-1949-Yilliridiki sherqiy türkistan milliy azadliq inqilabigha qatnashqan ghuljidiki “51 Ziyaliy” ning 1951-yili, 4-mart küni achqan Uyghuristan jumhuriyiti qurush mesilisi heqqidiki yighinining arqa körünüshi tasadipiy emes idi.
1949-Yili, 12-ayghiche xitay kompartiyesi 1944-yili, 12-noyabir küni qurulghan sherqiy türkistan hökümitini toluq axirlashturup, uning yéshil dölet bayriqini bikar qilip, milliy armiyesini özgertip bolghandin kéyin Uyghur diyarining siyasiy hoquq salahiyiti qandaq bolidighanliqi heqqide sherqiy türkistan jumhuriyiti qurghan milliy azadliq inqilab qatnashquchiliri, rehbiriy kadirlar we milliy armiye ofitsérliri arisida her xil qarashlar izchil dawamlashti. Gerche, xitay kompartiyesi hökümiti xitayda milliy térritoriyelik aptonomiyeni yolgha qoyidighanliqini jakarlighan hem uni özining “Ortaq programmisi” gha kirgüzgen bolsimu, biraq Uyghur diyaridiki milliy azadliq inqilab qatnashquchiliri, ziyaliylar arisida xitay kompartiyesi özining uzundin buyan tekitlep kelgen milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini étirap qilish hem fédératsiyelik sistéma qurush sho'ari boyiche milletlerge sowét ittipaqi modéli boyiche ittipaqdash yaki aptonom jumhuriyet hoquqi bérishi kérek dep qaraydighanlarmu bar idi. Seypidin eziz özining neshr qilinmighan “Ömür dastani” ning 3-tomida 1950-1951-yilliri del bu mesilide, yeni milliy aptonomiye mesilisi heqqide muzakiriler we munaziriler bolghanliqi, özi we bashqilarning xitay kompartiyesining ashu burunqi sho'arlirini otturigha qoyup, fédératsiye siyasiti milliy aptonomiye mesilisini hel qilishni otturigha qoyghanliqi, emma buninggha déng lichün qatarliqlarning qarshi chiqip, junggo kompartiyesining ilgiriki bu siyasiy teshebbusining emeldin qalghanliqini chüshendürüp, shinjangda ittipaqdash, yaki aptonom jumhuriyet qurush pikirige qattiq qarshi chiqqanliqini eskertidu.
Xitay kompartiyesining gherbiy shimal byurosi 1951-yilining bashlirida “Shinjangda milliy térritoriyelik aptonomiye” ni yolgha qoyush heqqidiki pikir-tekliplerni teyyarlash doklati telep qilghan bolup, bu ene shu jumhuriyetlik aptonomiye, yeni Uyghuristan jumhuriyiti telipining resmiy shekilde otturigha qoyulup, xitay hökümitige sunulushigha asas bolghanidi.
1947-1949-Yili ghuljidiki “Inqilabiy sherqiy türkistan” géziti we 1950-1954-yilliri “Ili géziti” ishligen, hazir almuta yashawatqan 92 yashliq tarixiy shahit munir yérzin ependining éytishiche, u “51 Chiler yighini” dep atalghan yighinning mezmunidin eyni waqitta xewerdar bolup, ularning otturigha qoyghan “Uyghuristan jumhuriyiti qurush” qa oxshash telepliri sherqiy türkistan inqilabigha qatnashqanlarning ortaq telipi idi.
Uning éytishiche, chünki, bir qisim ziyaliylar we rehbiriy kadirlar xitay kompartiyesining ilgiri fédératsiye tüzümi yolgha qoyidighanliqi, milletlerning öz teqdirini özliri belgilesh hoquqini étirap qilidighanliqini izchil jakarlap kelgenlikini bilgenliki üchün shinjanggha sowét ittipaqidikige oxshash jumhuriyetlik aptonomiye hoquqi bérilishi kérek, milliy térritoriyelik aptonomiye hoquqi töwen derijilik hoquqtur dep qaraytti.
Amérikadiki wodrow wilson merkizi élan qilghan sowét ittipaqining 1957-1958-yilliridiki Uyghur diyarida élip bérilghan yerlik milletchilikke zerbe bérish herikitige a'it arxip höjjetliri ichidiki abdulla zakirofning 1958-yili 21-iyun küni ghuljidiki sowét ittipaqi konsuli yé. I malunof bilen ötküzgen söhbitige a'it mexpiy doklatta qeyt qilinishiche, eyni waqitta xitay kompartiyesining milliy aptonomiye siyasiti boyiche milliy rayonlargha milliy térritoriyelik aptonomiye hoquqi bérish tüzümi yolgha qoyush qararigha shinjangdiki milliy rehbiriy kadirlar qoshulmighan bolup, ular özlirining burunqi köz qarashlirida, yeni shinjangda Uyghur jumhuriyiti qurush köz qarishida ching turghan.
Mezkur sowét mexpiy arxipidin ashkarilinishiche, seypidin eziz özimu milliy aptonomiye mesilisige a'it bir layihe teyyarlighan bolup, mezkur layihede shinjangda Uyghuristan qurush körsitilgen. Seydulla seypullayéf seypidin ezizning körsetmisi boyiche, ghuljida 51 ziyaliy qatnashqan, mezkur layiheni muzakire qilish yighinigha riyasetchilik qilghan. Seypidin eziz yene 5-korpusning ratsiyesi arqiliq qeshqerdiki 13-déwiziye komandiri muhemmedimin iminofning qeshqerdimu shundaq yighin échishigha teklip bergen. Démek, qeshqerdimu bu xil mezmundiki yighin échilghan bolup, xuddi 1951-yili, 3-ayning 4-küni ghuljida chaqirilghan 51 ziyaliyning Uyghuristan aptonom jumhuriyiti qurush telep lahiyesige oxshash pikir qeshqerdimu otturigha chiqqan. Bundaq pikir ürümchidimu bolghanliqi qeyt qilinidu.
Ghuljidiki yighin'gha sabiq sherqiy türkistan jumhuriyitining rehbiriy kadirliridin seypullayéf, qeyumbeg ghoja, osman ziyam, yasin xudaberdi, hetta milliy armiye, yeni 5-korpus komandiri fatiy léskin we bashqa 51 adem qatnashqanidi.
Ghuljida échilghan mezkur “51 Chiler” mejlisining ehwali we Uyghuristan jumhuriyiti qurush heqqidiki qarari wang jin qatarliq xitay kommunist rehberlirige we merkezge melum bolghandin kéyin, ular nahayiti ghezeplinip, 1951-yili, 13-19-aprél künliri xitay kompartiyesi shinjang shöbe byurosi ürümchide milliy siyasiy jehettiki idiyeni birlikke keltürüshni meqset qilghan kéngeytilgen yighin chaqirdi. Bu yighin'gha 225 neper kadir qatnashturulghan bolup, buning 120 nepiri az sanliq millet, yeni xitay emes millet kadirliri idi.
Yighinda xitay kompartiyesi shinjang shöbe byurosining sékrétari wang jin qatarliqlar “51 Chiler” ning Uyghuristan jumhuriyiti qurush telipini “Xata” dep qattiq eyiblidi. Yighin'gha qatnashqan mongghul wekili gérshaning “Tarixning sadasi” namliq eslimiside qeyt qilinishiche, hetta wang jin “51 Chiler” yighinigha riyasetchilik qilghan seydulla seypullayéfni mezkur kéngeytilgen yighinda eng qopal sözler bilen eyibligen, shuningdek “51 Chiler” yighinigha qatnashqan 5-korpus, yeni milliy armiye qomandani fatiy léskinnimu hayatigha tehdit salidighan sözler bilen sökken. Gerche, yighinda Uyghuristan jumhuriyiti qurush telipi qattiq eyiblen'gen we xata qarash dep békitilgen bolsimu, emma eyni waqitta bu pikirni otturigha qoyghan héchkim qattiq jazalanmidi. Eksiche, ularni qedemmu-qedem jazalash ussuli qollinildi.
Qazaqistandiki tarixchi, “Uyghurlarning qedimdin hazirghiche milliy siyasiy tarixi” namliq kitabning aptori qehriman ghojamberdi xitay kompartiyesining bu telepni otturigha qoyghuchilargha qarita eyni waqitta qattiq basturush élip barmasliqidiki seweb heqqide toxtilip, buning eyni waqitta xitayning téxi Uyghur diyarida muqim weziyet yaritip bolalmighanliqini körsetti. Uning éytishiche, bu waqitta milliy armiye 5-korpus namida téxi mewjut bolup, xitaylar téxi Uyghur diyarini qaplap bolalmighan, xitaylarning nopusi 6% etrapida idi. Qattiq basturush élip barsa belki zor qarshiliqlar we milliy armiyening qozghilangliri kélip chiqishi mumkin idi.
Xitay hökümiti axiri, fédératsiye tüzüm sho'arlirini üzül-késil bikar qilip, 1955-yili, 10-ayda Uyghurlargha Uyghuristan jumhuriyitimu emes, yaki Uyghuristan aptonom hökümitimu emes, belki “Shinjang” sözini bash orun'gha qoyghan “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” namidiki ölke derijilik aptonomiye hoquqi berdi. Seypidin eziz shu aptonom rayonning re'isi boldi. Shundaq qilip, xitay ilgiri-kéyin Uyghur, mongghul, tunggan tibet, ju'ang qatarliq 5 milletke aptonom rayon nami bilen aptonomiye hoquqi bergenlikini jakarlidi.
Qehriman ghojamberdining qarishiche, aptonom rayon nahayiti töwen derijilik bir hoquq bolup, özlirini marksizmchi, léninizimchi dep atiwalghan xitay kompartiyesi sowét ittipaqining, yeni lénin, stalinlarning jumhuriyetlik aptonomiye prinsiplirini qollanmastin, belki sowét ittipaqidiki aptonomiyelik hoquq tüzümidiki nopusi eng az milletlerge bérilidighan derijisi eng töwen bir xil hoquqni Uyghur we bashqa milletlerge yürgüzdi.
Emma, sabiq sherqiy türkistan jumhuriyiti qurushqa we rehberlik qilishqa qatnashqan rehbiriy kadirlar, ziyaliylarning jumhuriyet arzusi héchqachan toxtap qalmidi. Shuningdek xitay kompartiyesining ularni qattiq jazalishimu axiri 1957-1959-yilliri “Yerlik milletchilikke zerbe bérish herikiti” arqiliq emelge ashuruldi.
Seypidin eziz öz eslimisining 3-tomida bayan qilishiche, 1957-1959-yilliri élip bérilghan “Yerlik milletchilikke zerbe bérish herikiti” ene shu 1951-yilidiki “51 Chiler” ge zerbe bérishtin bashlan'ghan, yeni mezkur heriketning nishani Uyghuristan jumhuriyiti qurush, sherqiy türkistan qurush we yaki ittipaqdash jumhuriyet hoquqi telep qilghanlarni bir terep qilishtin ibaret idi.
1957-1959-Yilliri élip bérilghan “Yerlik milletchilikke qarshi turush” kürishide “51 Chiler” yighinigha qatnashqanlarning köpi, jümlidin sabiq sherqiy türkistan inqilabining rehbiriy kadirliridin abduréhim eysa, ibrahim turdi, ziya semedi, abduréhim se'idi we bashqilar, “Uyghuristan jumhuriyiti”, “Sherqiy türkistan” qurush idiyesige ige dep atilip “Yerlik milletchi” süpitide qattiq jazalandi. Shu qétimda yene seydulla seypullayéf, es'het is'haqof, tursun isra'il, muhemmedimin iminof we bashqa rehbiriy kadirlarmu tenqid astigha élindi. Pütün Uyghur diyari boyiche 1600 din artuq kishige “Yerlik milletchi” qalpiqi kiydürülüp jazalandi. Sabiq sherqiy türkistan inqilabining rehbiriy kadirlirining bir qismi we “51 Chiler” ning bir qismi 1955-1962-yilliri sowét ittipaqigha kétip shu yerde yashidi, bir qismi atalmish medeniyet inqilabida öldi we azablarni chekti.