Sabiq milliy armiye jengchisi: biz manas deryasi boyida tirkiship turghan iduq (1)

1944-1949-Yillardiki Uyghur, qazaq qatarliq milletlerning milliy azadliq inqilab tarixida, 1945-yili, 8-aprél küni qurulghan milliy armiyening bésip ötken jenggiwar musapiliri muhim we shanliq bir sehipe hésablinidu.

Milliy azadliq inqilab tarixi shahitliridin merhum zahir sawdanofning ürümchide neshr qilin'ghan “Manas deryasidin qaytish”, toxti ibrahimning “Milliy armiyening jenggiwar musapisi” qatarliq kitabliri we bashqilarning eslimiliridin melum bolushiche, 1945-yili, 8-aprél küni milliy armiye qurulghanda 7 polk we besh batalyondin terkib tapqan bolup, ene shu 7 polk ichide üch piyadiler polki bar idi. Mezkur üch piyadiler polki süydüng piyadiler polki, ghulja azadliq nishanliq piyadiler 2‏-polki we ghulja zapas piyadiler 4-polkidin ibarettur.

Ene shu sabiq azad nishanliq piyadiler 2-polkining qirghizistanning bishkek shehiridiki sabiq jengchisi abduréshit ependi özining milliy inqilabqa qatnishish, yeni milliy armiyening 2-piyadiler polkigha jengchi bolup kirgendin kéyin taki 1946-yili, 7-ayda manas deryasidin qaytqan'gha qeder bolghan jeryanda körgen-bilgenlirini eslidi. Abduréshit ependining eslishiche, u bir qisim yashlar bilen birlikte milliy armiyening 2-piyadiler polkigha 1946-yili, 3-aylarda jengchi bolup kirip, manas aldinqi sépide turghan. Bu del milliy armiyining manas deryasi boyida gomindang bilen tirkiship turuwatqanliqigha 6 ay etrapida bolghan waqit idi.

Piyade 2-polk bilen zapas 4-polk ghulja shehiri we uning etrapidiki Uyghur yashlirini asasiy gewde qilip qurulghan, süydüng piyadiler polki bolsa, süydüng, qorghas qatarliq jaylardiki Uyghurlarni asas qilip qurulghan bolup, mezkur üch piyadiler polki 1945-yili, 9-ayning 4-9-künlirighiche bolghan ariliqta jing we shixo jenglirige qatniship, hel qilghuch rol oynighan. Ghulja 2-piyadiler polki, 1945-yili, 9-ayning otturilirida jingdin manas deryasi boyigha kélip, buyruq boyiche hujumlirini toxtitip, mudapi'e istihkamlirini qurup, 10 aygha yéqin waqit dawamlashqan mudapi'ede turush musapisini bashlaydu.

Abduréshit ependining eslishiche, ghulja piyadiler polkining komandirlar terkibide deslepki waqitlarda sowét ittipaqidin kelgen bir qisim ofitsérlar, jümlidin ruslar komandirliq wezipilirini atqurghan. Mundaq bolushidiki seweb, mezkur ruslar mol herbiy komandirliq qilish tejribisige ige idi.

Biraq, 1946-yili, 6-aydiki 11 maddiliq “Bitim” imzalinish aldida sowét ittipaqidin kelgen rus we bashqa millet komandirliri wetinige kétip, Uyghurlar pütün komandirliq wezipisini zimmisige alghan we ghulja 2-polk bilen zapas 4-polk birleshtürüwétilgen.

Amérikidiki Uyghur tarixi tetqiqatchisi doktor qahar baratning éytishiche, sowét ittipaqining otturigha chüshishi bilen 1945-yili, 9-ayda milliy armiye hujumlirini toxtatqan we gomindang hökümiti bilen sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitini arisida tinchliq söhbiti bashlan'ghan idi.

Milliy armiye 2-piyadiler we 4-zapas polkining manas deryasi boyida uzun waqit mudapi'ede turushi eyni waqittiki milliy armiye bash qomandanliq shtabi we sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümitige moskwadin kelgen bésim bilen munasiwetlik bolup, ene shu polklardiki sowétlik ofitsérlar mexsus bu buyruqni emelge ashuratti.

Abduréshit ependi qatarliq 2-polk jengchiliri manas deryasi boyida taki 1946-yili, 7-ayghiche gomindang qoshunliri bilen yüzmu-yüz tirkiship  turghan.