D u q bayanatchisi: “Xitay torda ighwa tarqatti dep qolgha alghanlarning salahiyitini ashkarilishi kérek!”

Xitayning Uyghur élidin tarqitidighan “Shinjang siyasiy qanun tori” 23-iyul seyshenbe küni, lükchün weqesi yüz bérip 28-iyundin bashlap 15-iyulghiche bolghan yérim ay ichide 199 kishini torda ighwa tarqatqanliqi üchün bir terep qilip, 72 kishini resmiy qolgha alghanliqini élan qildi.

Dunya Uyghur qurultiyi buninggha qarita jiddiy inkas qayturdi. Qurultay bayanatchisi dilshat rishit xitayni Uyghurlarning uchur erkinlikini boghush, rayondiki heqiqiy ehwalni yoshurush üchün kishilerni qanunsiz tutqun qilish bilen eyiblidi we xitay hökümitidin “Ighwa tarqatti” dep qanunsiz tutqun qilghanlarni qoyup bérishni we ularning salahiyitini ashkarilashni telep qildi hemde xelq'ara jem'iyetni bolsa Uyghur élidiki xelqning barghanche nacharlishiwatqan insan heqlirige, pikir we uchur erkinlikige köngül bölüshke chaqirdi.

26-Iyun lükchün weqesi yüz bergendin kéyin da'iriler derhal rayonning uzun yolluq téléfonlirini bir mezgilgiche taqap qoydi, we jama'et xewpsizliki tarmaqliri uqturush chiqirip yanfon, intérnét tori qatarliq wasitilerdin paydilinip din tarqatqan, ighwa toqup we ighwa tarqitip jem'iyet muqimliqigha, dölet bixeterlikige, milletler ittipaqliqigha ziyan yetküzidighan qilmishlarni qattiq bir terep qilidighanliqini jakarlighan idi. Yéqindin buyan Uyghurlarning radi'omizgha yetküzgen inkasliridin, Uyghur élining her derijilik jama'et xewpsizlik tarmaqlirining intérnét qollan'ghuchiliri we ündidar, qq qatarliq ammiwi alaqe wasitilirini qollan'ghuchilargha bolghan kontrolluqni kücheytip axturush we tutqun qilishni dawam qiliwatqanliqi melum.

Xitay da'iriliri seyshenbe tarqatqan xewerliride 28-iyundin 15-iyulghiche bolghan yérim ay ichide her derijilik j x tarmaqlirining ighwa xaraktérlik uchurdin 802 ni bayqap, ighwa tarqatquchidin 199 ni bir terep qilghanliqi uning ichide 72 ademni qolgha alghanliqini körsetken bolsimu, qolgha élin'ghanlarning salahiyitini toluq ashkarilimidi,xewerlerde bu heqte j x tarmaqlirining délo analizigha asaslan'ghanda, ighwa tarqatquchilarning köp qismini ishsizlar we téxi qorumigha yetmigen ottura mektep oqughuchiliri igileydiken bolup, ular asasen yanfon hemde intérnétni ighwa tarqitish wasitisi qilghan, beziliri ighwalarni meqsetsizla tarqatqan bolsimu, jem'iyette belgilik wehime peyda qilghan iken. Bu xil uchurlar intayin téz arida keng da'iride tarqalghan. Da'iriler yene ighwa oydurghan we tarqatquchilarningla emes, belki ighwalargha milliy bölgünchilikni, döletni parchilashni, hökümetke qarshi toplinip heriket qilishni, térrorluqni terghib qilidighan inkaslarni yazghanliqi üchünmu oxshash jazagha tartilidighanliqini eskertken.

Dunya Uyghur qurultiyi xitayning Uyghur élidiki j x tarmaqliri tarqatqan bu uchurgha jiddiy inkas qayturdi. 23-Iyul dunya Uyghur qurultiyi bayanatchisi bu munasiwet bilen radi'omizda bayanat bérip, xitay hökümitining Uyghur élidiki emeliy ehwallarni dunya jama'etchilikidin we rayondiki xelq özidinmu yoshurush üchün kishilerning uchurlardin paydilinish we pikir erkinlikini boghmaqta dep eyiblidi.

Dilshat rishit yene, dunya Uyghur qurultiyi xitay hökümitining “Ighwa tarqatti” dégen bahanide qolgha élin'ghanlar heqqide tarqatqan san'ghimu guman bilen qaraydighanliqini bildürüp “Xitaydin qolgha élin'ghanlarning heqiqiy sani, ularning salahiyiti we millet ayrimisini ashkarilashni, qanunsiz qolgha alghanlarni qoyup bérishni jiddiy telep qilimiz” dep jakarlidi.

Dilshat rishit radi'omizgha bergen bayanatining axirida yene, dunya jama'etchilikige muraji'et qilip, gerche torda ighwa tarqatqanlarni jazalash we uning aldini élish, uchqandek tereqqiy qilish bilen teng jem'iyet amanliqi, kishilerning heq-hoquqlirigha riqabet yaritiwatqan yéngi axbarat uchur tarqitish supisini qanunluq bashqurush hökümetlerning jem'iyetni idare qilishtiki ortaq tallishi. Dunyadiki nurghun döletler torda éwa tarqitishning ünümlük aldini élish üchün alaqidar qanun-tüzümlerni tüzdi we mukemmelleshtürdi, emma xitay bolsa, puqralarni söz erkinliki axbarat erkinlikidin mehrum qilghandin bashqa, mushuninggha oxshash ighwa tarqatqanlarni jazalash belgilimilirini yolgha qoyup buni suyi'istémal qilish arqiliq uni Uyghurlarni nazaret qilish,basturush, özige qarshi pikirdikilerni teqiblesh, puqralarning arzu ümidlirini ipadilesh, söz erkinliki, uchurdin xususiy paydilinish heq-hoquqlirigha dexli terz qilidighan wasite qiliwalghanliqigha sel qarimasliqqa, bu jehette xitaygha bésim ishlitishke chaqirdi.

Anglighuchilirimizning ürümchidin yetküzgen uchurlirigha qarighanda, ürümchi we bashqa jaylarda intérnét, we ammiwi alaqe wasitilirining mulazimet süpitide 26-iyul weqesidin buyan zor mesililer körünüwatqan bolup, -ayning 22-küni etigen sa'et 5:30 din bashlap nurghunlighan kishiler ündidarning échilmighanliqini inkas qilishqa bashlighan, uchur yézishqa we dostluq chembirikige chiqqili bolmighan, bu ehwal rayondila emes, béjing, shendung, jéjyang, xéylungjyang, xénen qatarliq ölke, sheherlerdimu körülgen, bu heqte munasiwetlik orunlar téxiche éniqlima bermigen.

Xitay da'iriliri 2009-yilidiki 5-iyul weqesidin kéyin, Uyghur élining intérnét we xelq'araliq téléfon liniyisini 10 aygha qeder üzüp tashlighan shundaqla xelq'ara jem'iyetning küchlük tenqidige uchrighan idi. Uyghur élide yéqinqi ikki aydin buyan yüz bergen weqelerdin kéyin, gerche intérnét we téléfon ammiwi alaqilerni ilgirikidek pütünley tosuwetmigen bolsimu, türlük belgilimiler arqiliq nazaretni kücheytip, ammining intérnét qollinish da'irisini yéshil tosma, süzgüch détalliri, ip adrési boyiche iz qoghlash, tor saqchisi qatarliqlar arqiliq intayin cheklik halgha chüshürüp qoyghandin bashqa, alaqe wasitilirige kashila peyda qilish, waqitliq üzüp qoyush arqiliq abontlarning normal we heqliq mulazimettin behrimen bolush hoquqighimu dexli yetküzmekte.