Xitayning téléfonlarni kimlik boyiche tizimlashni omumlashturush uqturushi endishe qozghidi

Xitayning “Xelq pochta-télégraf géziti” de 23-may bérilgen uqturushta, xitayda maqullan'ghan “Térrorluqqa zerbe bérish” qanunidiki belgilimilerge asasen, bu yil axirighiche 90% xitay ahalisining shexsi téléfonini kimlik boyiche tizimlash xizmitini tamamlap, kéler yili yeni 2017-yili 6-ayning 30-künidin ilgiri barliq téléfonlarni kimlik boyiche tizimlash axirlishidighanliqini bildürdi. Xitay hökümiti 2013-yildin bashlap téléfonlarni kimlik boyiche tizimlashni bashlighan bolup, da'irilerning bu pilanining xitay puqralirida endishe qozghighanliqi toghrisida inkaslar köpeymekte.

Xitay téléfon -intérnét uchur alaqisini bashqurush idarisi teripidin élan qilin'ghan uqturushtin melum bolushiche, xitaydiki barliq uchur-alaqe shirketliri téléfon abontlirigha téléfon qilish, qisqa uchur yollash, mexsus uqturush chiqirish qatarliq wasitiler arqiliq téléfon igiliridin kimlik boyiche tizimlitishni telep qilishi, belgilen'gen möhlet ichide kimlik boyiche tizimgha aldurmighanlarning téléfonini toxtitishi telep qilin'ghan.

Mezkur uqturush nöwette xitay ölkiliride naraziliq keypiyatini kücheytiwetken. Tordashlar öz inkaslirida “Da'iriler teripidin yolgha qoyuluwatqan téléfon we intérnét mulazimitide kimlik telep qilish tüzümi shu shexsning herqandaq shexsi uchuri hökümet teripidin igilinip turidighan weziyetni shekillendüridighan” liqini bildürüp, “Bu qilmish hökümet özi belgiligen puqralar kishilik hoquq qanunigha xilap” dep tenqidlidi.

Naraziliq inkasi yazghan tordashlardin tor ismi ey wu isimlik bir tordash radi'omiz xitay bölümining ziyaritini qobul qilip, öz naraziliqini ipadilidi.

Ey wu xanim mundaq dédi: “Hazir bundaq kimlik boyiche tizimgha alduridighan telepler barghanche köpeygili turdi. Alayluq, ashxanida ishlitilidighan pichaq sétiwalsingizmu kimlikni körsitish telep qilinidu, emma 80 milyon kompartiye ezasi we hökümet emeldarlirining chet'ellerdiki yoshurun mal-mülki kimlik boyiche tizimgha élin'ghini yoq, méningche bularnimu kimlik boyiche tizimgha aldurush kérek. Ene shundila biz puqralarda barawerlik tuyghusi bolidu. Undin bashqa barliq partiye ezaliri hökümet emeldarlirining 3-4 -xotunliri, ularning yoshurun ashniliri, qanunsiz tapqan balilirimu bir-birlep kimlik boyiche tizimgha élinishi kérek. Shexsiyetke yatidighan hemme mexpiyetlikler ashkarilansun! qéni, ularmu hemme mexpiyetliklirini awamgha ashkariliwétip azade yürüp baqmisunmu?!”

Xitayning hökümet taratqulirida élan qilin'ghan xewerlerdin melum bolushiche, 2016-yili 5-aygha qeder xitayda téléfonni resmiy kimliki boyiche tizimgha aldurghuchilar 92% ke yetküzülgen. Halbuki, Uyghur aptonom rayoni we tibet aptonom rayoni qatarliq jaylarda téléfonni kimlik boyiche tizimlitish 2013-yildin bashlap yolgha qoyulup, omumlashturulup bolghan. Xelq'ara taratqularda Uyghur, tibet qatarliq xitay bolmighan milletlerge qaritilghan téléfon-uchur, intérnét kontrolluqining herqandaq ichkiri xitay ölke, sheherliridinmu qattiqliqi tekitlenmekte.

Uyghur rayonining sanji shehiridin radi'omiz ziyaritini qobul qilghan xu jün ependi Uyghur aptonom rayonida da'irilerning xéli ilgirila téléfonni kimlik boyiche tizimlitish tüzümini omumlashturup bolghanliqini bildürüp, Uyghur aptonom rayonida téléfon-uchur alaqisining kontrolluqi puqralardiki ensiresh tuyghusini kücheytiwetkenlikini bildürdi.

Xu jün ependi mundaq dédi: “Téléfonni kimlik boyiche tizimlitish yolgha qoyulghan birqanche yildin buyan, bu yerde bashqurushmu bek qattiq boldi. Eger téléfoningiz kimlik boyiche tizimlanmighan bolsa, derhal mulazimettin toxtitilidu. Sezgür uchurlar bayqalghanlar qattiq jazalan'ghachqa hazir hemme kishi ensizlik ichide yashimaqta.”

Amérika Uyghur birlikining muweqqet re'isi élshat hesen ependi pikir bayan qilip, yillardin buyan Uyghurlargha qaritilghan téléfon-uchur kontrolluqining pütkül xitay boyiche eng qattiq ikenlikini tekitlep, da'irilerning bu xil qattiq kontrolluqi we basturushi seweblik nöwette Uyghurlar arisida téléfon intérnét uchurida ziyade diqqet qilish, eqilliq téléfonlarni ishlitelmeslik weziyiti shekillen'genlikini, sezgür uchur seweblik tutqun qilin'ghanlarningmu xitay boyiche eng köp ikenlikini bildürdi.

Élshat hesen ependi yene da'irilerning Uyghurlargha qaritilghan téléfon uchur kontrolluqining ziyade qattiqliqi sewebidin, nöwette chet'ellerde muhajirette yashawatqan Uyghurlarning öz wetinidiki uruq-tughqanlirigha téléfon qilishtinmu éhtiyat qilidighan weziyet shekillen'genlikini bildürüp, wetendiki singlisining özi bilen normal amanliq sorashqini üchünla da'iriler teripidin tutqun qilin'ghanliqini neqil élip, Uyghurlargha qaritilghan kontrolluq, basturushtiki uchur-alaqe kontrolluqi xelq'araning jiddiy diqqitini qozghishi kéreklikini tekitlidi.