Ürümchi bazarlirida saxta tuz yamrighanliqi, köpinche Uyghurlarning buningdin xewersiz ikenliki melum
2015.12.09

Alaqidar menbelerdin melum bolushiche, ürümchidiki herqaysi bazarlarda sana'etke ishlitilidighan tuzdin teyyarlan'ghan saxta tuz köplep bayqalghan. Bu xildiki tuz insanlarning salametlikige intayin ziyanliq bolsimu, ziyaret jeryanida ürümchidiki Uyghurlarning köpinchisining bu ehwaldin hemde mushu xildiki zeherlik tuzning ziyinidin xewersiz ikenliki melum bolmaqta.
Uyghurlar diyaridiki jungghar oymanliqi, turpan-qumul wadisi, shundaqla tarim oymanliqining jenubi qisimliri özidiki mol tuz bayliqi bilen meshhur. Jümlidin lopnur köli, tuz köl qatarliq herqaysi chong köllerdin chiqidighan tuz mehsulatliri özining süpet jehettiki alahidiliki bilen mezkur rayonning dangliq mehsulatlirining biri dep qarilidu. Uyghurlar diyarining pewqul'adde jughrapiyilik alahidiliki, bolupmu ichki deryalarning köp bolushi, qurghaq we issiq hawa kilimati tüpeylidin bu yerdiki köllerdin chiqidighan tüz bashqa jaylardiki déngizlardin chiqidighan tuzdin perqlinidu.
“Tengritagh” Uyghurche torining melumatlirigha asaslan'ghanda, Uyghurlar diyaridiki ashtuzning zapas miqdari bir milyard 200 milyon tonna, shor tuzning zapas miqdari 175 milyon tonna bolup, xitaydiki eng chong tebi'iy tuz bazilirining biri dep hésablinidu.
Emma, yéqinqi alaqidar melumatlar Uyghurlar diyarida shunche köp zapas tuz miqdari mewjut boluwatsimu, ürümchidiki herqaysi bazarlarda puqralarning kündilik turmushigha kéreklik bolghan saxta ashtuzlirining yamrap kétiwatqanliqini körsetmekte.
“Xelq” torining 2015-yili 7-dékabirdiki xewiride éytilishiche, bu yilning dékabir éyigha qeder bolghan mezgilde ürümchi shehiride tekshürüp qolgha chüshürülgen saxta tuzning omumi miqdari 1750 tonna bolup, ötken yilqigha qarighanda besh hesse ashqan. Bu yil 16-öktebir küni ürümchi tuzchiliq ishlirini bashqurush idarisi töshüktam (sangfanggo) we ulanbaydiki birnechche ambardin 200 tonnigha yéqin saxta ashtuzini tekshürüp chiqqan we musadire qilghan. Aridin ikki hepte ötmey yene ürümchi shehiridin 50 tonnigha yéqin saxta tuz saqliniwatqan yene bir ambar pash bolghan.7-Dékabirgha kelgende bolsa ürümchidiki yultuz derijilik töt méhmanxanida mushundaq süpetsiz saxta tuzning ishlitiwatqanliqi bayqalghan.
Merkiziy sheher ürümchidiki ehwalning bu derijide éghirliqi melum bolsimu, emma Uyghurlar diyaridiki bashqa sheher we nahiyilerde saxta tuzning saqlinish, sétilish we yötkilish ehwalining qaysi derijide ikenliki namelum.
Saxta tuz uwiliri yene köp bolush mumkin
Biz ürümchi shehiridiki saxta tuz sétish ehwalining tepsilatini igilep béqish üchün ürümchi sheherlik tuzchiliq ishlirini bashqurush idarisige téléfon qilduq. Téléfonni alghan xitay xadim bazarlarda heqiqetenmu saxta tuzning yamrap ketkenlikini, bularning hemmisining ichkiridin toshup kélin'gen sana'etke ishlitilidighan tuzni qaytidin orap chiqish arqiliq teyyarlinidighanliqini sözlep berdi.
U mundaq dédi: “Anglighanliringiz toghra. Biz intayin köp saxta tuzni musadire qilduq. Bazarlarda hélimu zor miqdardiki saxta tuz mewjut. Buningdin bashqa pash bolmighan saxta tuz yasash orunliri bar. Biz yéqinda buningdin tötni pash qilduq. Bir qisim kishiler pul tépish üchün puqralarning istémal qilidighan nersisigimu saxtiliq ishlitip, xelqning ölüsh-tirilishi bilen kari bolmaywatidu. ‛némishqa shundaq qilidu?‚ désingiz, shu pul tépish üchün. Ular ichkiridin sana'etke ishlitilidighan tuzni tonnisini yette-sekkiz yüz koydin ürümchige élip kélidu. Andin bu yerde ularni qaytidin kichik xaltilargha qachilap chiqidu. Pütün yol xirajiti, orash heqqi we bashqa xirajetlerning hemmisini qoshqandimu buning her tonnisining axirqi tennerxi bek chiqsa ming koy chiqar. Andin top tarqitish bazarlirida az dégendimu tonnisini töt ming koydin satidu. Bu yerde mushundaq chong haram payda bar. Shunga buni qilidighanlar tügimeywatidu.
Mezkur alaqidar xadim tekshürüp tépilghan saxta tuzlarni musadire qilish we jerimane qoyushtek addiy usul arqiliq bu xil hadisining aldini élish mumkin emeslikini éytip ötti.
Uning hés qilishiche, ürümchining herqaysi jayliridiki kichik dukanlarda bu xildiki saxta tuzlarning köplep bayqalmaqta iken, chünki köp qisim dukan xojayinliri baha qoghliship özlirimu bilmigen halda ürümchidiki top tarqitish orunliridin bu xildiki saxta tuzlarni élip kélish éhtimalliqi chong iken.
Mezkur alaqidar xadim mundaq dédi: “Musadire qilip tügitelmiduq. Men sizge hésablap bérey. Altinchi aydin bashlap bizge saxta tuz heqqidiki pash qilish uchurliri kelgen. Biz iz qoghlap tekshürüsh arqiliq 16-öktebir küni ularning saxta tuz pishshiqlap ishlesh ornidin tötni taptuq. Shuning bilen ularning hemmisi tügidimu? undaq emes, ular yene nahayiti köp, ular yasighan nurghun miqdardiki saxta tuz hélihem bazarlarda bolushi mumkin. Yémeklik baziridiki xojayinlar, jahankezdi sodigerler, köktat baziridiki xojayinlar pul tépish üchün qiliwatqan ishlar bu. Yene bir jehettin ‛tuz baziri qoyuwétilidiken‚ dégen gepler chiqqandin kéyin bu gep téxi emeliyliship bolmayla bu nepsaniyetchi sodigerler saxta tuz yasashni bashliwetken gep. Emma bu tuzlarning hemmisi ichkiridiki sana'etke ishlitidighan tuzdin yasalghan. Tuz sodigerliri yol boyliridiki kichik dukanlargha mushundaq saxta tuzdin birer-ikki harwidin sétip ghipla qilip tikiwétidu, shundaq bolghaniken, munche köp saxtipezlerni tutup ülgürüp bolghili bolmaydu.”
Sana'et tuzi ademge ziyanliq
“Xitay yémeklik pen-téxnikisi tori” diki alaqidar uchurlardin melum bolushiche, bu xildiki sana'etke ishlitilidighan tuzdin teyyarlan'ghan saxta ashtuzlirining asasliq ziyanliri mundaq üch tereptin ipadilinidiken: birinchi, uningda insan bedini üchün zörür bolghan yod maddisi qoshulmighan bolidu؛ ikkinchi, uningdiki éghir métallarning miqdari normidin éship ketken bolup, bular insan bedinide topliniwerse salametlikke éghir ziyanlarni élip kélidu؛ üchinchidin, bu xildiki sana'etke ishlitilidighan tuz terkibide natriy nitrit qatarliq maddilar bar bolup, bu adem ashqazini üchün ejellik ziyanlarni élip kélidu.
Ürümchi sheherlik soda-sana'etni memuri bashqurush idarisi téxnika bölümide ishleydighan yang famililik xitay we uning xizmetdishi bolghan muratmu bu heqte toxtilip, bu xildiki saxta tuzlargha yod qoshmasliq hadisisining omumyüzlük ikenlikini tekitlidi.
Mutleq köpchilik Uyghurlarning bu ishtin xewersizliki melum
Uyghurlar diyaridiki yémeklik bazirida saxta yémekliklerning shiddet bilen köpiyip méngiwatqanliqi hazirqi Uyghurlar jem'iyiti üchün da'imliq shikayet témilirining biri. Emma, Uyghurlarning turmush medeniyitide ulughluqning simwoli bolghan, shundaqla kündilik ishlitilish miqdari birnechche qoshuqtin ashmaydighan, lékin her bir Uyghur a'ilisi üchün kem bolsa zadila bolmaydighan ashtuzigha chüshüwatqan bu xewpning bolghusi ziyini heqqide ürümchi, sanji we ghuljidiki Uyghurlardin ehwal igiliginimizde, ularning mutleq köpchilikining bu ishtin xewersiz ikenliki aydinglashti.
Heqiqiy ashtuzi bilen saxta tuzni perqlendürüshning usulliri qandaq?
Axirida biz heqiqiy ashtuzi bilen saxta tuzni perqlendürüshning addiyraq usulliri heqqide sorighinimizda, Uyghur aptonom rayonluq tuzchiliq ishlirini bashqurush idarisidiki xitay téxnik xadim tuz xaltiliridiki saxtiliqtin saqlinish markisigha qarash, xalta éghizining tikilishidiki nepislik derijisige qarash, saxta tuz xaltilirida siziqliq kodning éniq bolmaydighanliqi qatarliq birnechche alahidilikni tonushturup, eng addiy usul süpitide uni berengge (yangyu) yüzige töküp béqishni tewsiye qildi.
Buni asanraq we biwasite perqlendürüshning usuli mundaq: xéridarlar buni sétiwalghandin kéyin öyide berenggini yapraq qilip, üstige azraq tuz töküp baqsa bolidu: eger tuz rast bolsa tuzning renggi kök rengge özgiridu, eger yalghan bolsa héchqandaq reng özgirishi yüz bermeydu.
Ürümchi bazarliridiki saxta ashtuzlirining sétilish we istémal qilinish ehwali heqqidiki ziyaret jeryanida bu xil hadisining hélimu zor derijide mewjut boluwatqanliqi, shundaqla sheher ahalisining saghlamliqi biwasite xewp astida ikenliki, shunga bu xildiki saxta tuzlarning ehwaldin xewersiz kishilerning buninggha alahide diqqet qilishi lazimliqi ayan boldi.