មន្រ្តីសង្គមស៊ីវិល ផ្នែកឃ្លាំមើលការបោះឆ្នោត និងអ្នកវិភាគឯករាជ្យ យល់ដូចគ្នាថា លោក ហ៊ុន សែន រំលោភតួនាទី ក្នុងឋានៈលោកជានាយករដ្ឋមន្រ្តី និងបំពានគោលការណ៍នៃការបោះឆ្នោត ដោយសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌ ដោយសារការចេញឃោសនារកសំឡេងឆ្នោតខុសរដូវកាល។
ការលើកឡើងដូច្នេះ គឺដោយសារតែយុទ្ធនាការឃោសនាបោះឆ្នោត សម្រាប់ការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្រ្តអាណត្តិទី ៦ នេះ គឺត្រូវរង់ចាំដល់ថ្ងៃទី៧ ខែកក្កដាឯណោះ។ ប៉ុន្តែ លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន មិនអាចរង់ចាំបាននោះទេ ដោយលោកចេញឃោសនារកសំឡេងឆ្នោត ស្ទើរតែពេញមួយអាណត្តិ ពោលគឺស្ទើរតែរាល់ពេល ដែលលោកចុះជួបកម្មកររោងចក្រ និងមន្រ្តីរាជការសាធារណៈជាដើម។
មន្ត្រីស៊ើបអង្កេតជាន់ខ្ពស់អង្គការ ខុមហ្រែល (Comfrel) លោក កន សាវាង្ស អះអាងថា ការយកតួនាទីជានាយករដ្ឋមន្រ្តីទៅឃោសនា ក្នុងឋានៈជាប្រធានបក្សកាន់អំណាច គឺជាការបំពានតួនាទីមន្រ្តីសាធារណៈ និងប្រើប្រាស់ធនធានរដ្ឋ ដោយមិនត្រឹមត្រូវ៖ «គេមិនអាចយកតួនាទី ភារកិច្ចខ្លួនឯង ដែលធ្វើការងារក្នុងនាមរដ្ឋាភិបាល ទៅឃោសនាសម្រាប់បក្ស គេអត់ដែលធ្វើអ៊ីចឹងទេ។ ដូច្នេះ ករណីនេះ កាលណាយកតួនាទី និងភារកិច្ច ក្នុងនាមជារដ្ឋាភិបាល បម្រើរដ្ឋាភិបាល ហើយទៅនិយាយអំពីបក្ស អាហ្នឹងគឺការប្រើប្រាស់ ធនធានរបស់រដ្ឋ ដើម្បីបម្រើនូវនយោបាយរបស់ខ្លួនហើយ » ។
ចំណែកលោកបណ្ឌិត ឡៅ ម៉ុងហៃ មិនភ្ញាក់ផ្អើលនឹងទង្វើរបស់លោកនាយករដ្ឋមន្រ្តី ហ៊ុន សែន និង រដ្ឋមន្រ្តី ព្រមទាំងថ្នាក់ដឹកនាំដទៃទៀត ដែលជាមន្រ្តីសាធារណៈផង ជាមន្រ្តីបក្សផង ដែលតែងតែចុះឃោសនារកសំឡេងឆ្នោត ខុសរដូវកាល និងបំពានគោលការណ៍ឃោសនាបោះឆ្នោតនេះ នោះទេ។
អ្នកវិភាគឯករាជ្យរូបនេះ លើកឡើងបន្ថែម ថារឿងនេះ មិនមែនជារឿងថ្មីទេ ព្រោះលោក ហ៊ុន សែន ធ្លាប់ធ្វើតែអ៊ីចឹង តាំងពីដើមរៀងមក។ លោកអះអាងថា មិនខុសឆ្គងអ្វីទេ នៅពេលក្នុងឋានៈជានាយករដ្ឋមន្រ្តីលោក ហ៊ុន សែន ក្នុងការចុះឃោសនាអំពីកិច្ចការរបស់រដ្ឋ។ ប៉ុន្តែ ការអំពាវនាវឲ្យពលរដ្ឋបោះឆ្នោតឲ្យគណបក្សរបស់ខ្លួន ក្នុងនាមជានាយករដ្ឋមន្រ្តី ដែលតំណាងឲ្យពលរដ្ឋទូទៅ គ្រប់និន្នាការគណបក្សនយោបាយបែបនេះ គឺមិនត្រឹមត្រូវទាល់តែសោះ ព្រោះការឃោសនាបែបនេះ គឺអាចធ្វើបានតែក្នុងអំឡុងពេលអនុញ្ញាត នៃយុទ្ធនាការបោះឆ្នោតប៉ុណ្ណោះ។
លោក ឡៅ ម៉ុងហៃ ទទូចអោយ គ.ជ.ប បើជាស្ថាប័នឯករាជ្យមែន គប្បីចាត់វិធានការអ្វីមួយ ដើម្បីបញ្ឈប់ការរំលោភគោលការណ៍បោះឆ្នោត ដូច្នេះទៅទៀត៖ « គជប គេត្រូវតែនៅជាអព្យាក្រិត្យ បើឃើញថា ការប្រព្រឹត្តិបែបនេះ វាខុសការបោះឆ្នោត ត្រូវប្រាប់ថា សុំកុំធ្វើអ៊ីចឹង ដោយចេញជាការណែនាំ ឬក៏បទបញ្ជាអ្វីមួយ ថាកុំធ្វើអ៊ីចឹង » ។
ប៉ុន្តែ មន្រ្តីគណៈកម្មាធិការជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោត (គ.ប.ជ) អះអាងថា ស្ថាប័នជាតិមួយនេះ គ្មានភារកិច្ច ក្នុងការហាមឃាត់ មន្ត្រីសាធារណៈ ដែលឃោសនាបម្រើបក្សនយោបាយនោះទេ។ អ្នកនាំពាក្យ គ.ជ.ប លោក ឌឹម សុវណ្ណារុំ អះអាងបន្ថែមថា សកម្មភាពឃោសនារកសំឡេងឆ្នោត ឲ្យបក្សនយោបាយ ទោះសកម្មភាពនោះ ផ្ទុយពីតួនាទីរបស់មន្ត្រីរាជការសាធារណៈក៏ដោយ គឺ គ.ជ.ប មិនទទួលខុសត្រូវទេ ព្រោះផុតពីសមត្ថកិច្ចរបស់ខ្លួន៖ «គ.ជ.ប ជាស្ថាប័នច្បាប់ ស្ថាប័នបច្ចេកទេស។ ច្បាប់បានចែងថា គ.ជ.ប គ្រប់គ្រងការឃោសនាបោះឆ្នោតរយៈពេល ២១ ថ្ងៃ ពីថ្ងៃទី៧ ដល់ថ្ងៃទី២៧ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៨។ ដូច្នេះ ក្រៅក្របខ័ណ្ឌហ្នឹង មិនមែនជាសមត្ថកិច្ចរបស់ គ.ជ.ប ទេ ហើយ គ.ជ.ប ធ្វើកិច្ចការទៅតាមច្បាប់ អត់មានជម្រើសអ្វីផ្សេងពីហ្នឹងទេ » ។
ការណ៍ដែល គ.ជ.ប មិនចាត់ការមន្រ្តីរាជការសាធារណៈ ដែលយកតួនាទី និង ធនធានរដ្ឋ ទៅបម្រើប្រយោជន៍នយោបាយរបស់បក្សខ្លួនបែបនេះ ធ្វើឲ្យមន្រ្តីជាន់ខ្ពស់គណបក្សសង្គ្រោះជាតិ ចាត់ទុកស្ថាប័នជាតិរៀបចំការបោះឆ្នោតនេះ បាត់បង់អព្យាក្រិត្យភាព និងគ្មានឯករាជភាពរបស់ខ្លួនអស់ហើយ។ មន្រ្តីនាំពាក្យគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ លោក យ៉ែម បុញ្ញាឫទ្ធិ មើលមិនឃើញថា ហេតុអ្វីបានជាស្ថាប័ន គ.ជ.ប មើលរំលងភាពខុសឆ្គងរបស់លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីខ្មែរ ដែលបំពានគោលការណ៍បោះឆ្នោត ដោយការអំពាវនាវខុសពេលវេលាកំណត់ក្នុងច្បាប់ ឲ្យពលរដ្ឋបោះឆ្នោតឲ្យគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាយ៉ាងដូច្នេះ នោះទេ៖ « យើងសង្កេតឃើញគ្រប់តែអាណត្តិ តែងតែមានបែបនេះ ហើយ គ.ជ.ប ក៏ពុំដែលមានប្រតិកម្មណាមួយ។ បើយើងមើលនីតិវិធីផ្លូវច្បាប់ និងការអនុវត្តជាក់ស្ដែង គឺពិតជាខុសនឹងច្បាប់។ ថ្វីត្បិតតែជានាយករដ្ឋមន្ត្រី មកពីបក្សកាន់អំណាច គឺជានាយករដ្ឋមន្ត្រីរបស់ប្រជាជាតិខ្មែរទាំងមូល ហើយយុទ្ធនាការឃោសនា មានពេលមានថ្ងៃខែកំណត់។ នៅពេលដែលលេចពាក្យថាបោះឆ្នោត ឲ្យខ្ញុំបោះឆ្នោត ឲ្យគណបក្សនេះ គណបក្សនោះ វាចូលក្នុងន័យផ្សព្វផ្សាយឃោសនា។ ការឃោសនា មុនពេលកំណត់នេះ មិនត្រឹមត្រូវទេ » ។
មន្រ្តីនាំពាក្យរបបលោក ហ៊ុន សែន លោក ផៃ ស៊ីផាន អះអាងការពារសកម្មភាពរបស់លោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន ដោយលើកឡើងថា ការណ៍ដែលលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រីអំពាវនាវឲ្យប្រជាពលរដ្ឋបោះឆ្នោត ឲ្យគណបក្សប្រជាជនជាបែបនេះ នេះមិនមែនជាការឃោសនាបោះឆ្នោតទេ ព្រោះបើឃោសនាបោះឆ្នោត គឺត្រូវធ្វើខ្លាំង និង ច្រើនជាងនេះទៅទៀត៖ «កាលណាយើងនិយាយអំពីយុទ្ធនាការ គឺយើងនិយាយប្រាប់អំពីគោលការនយោបាយនៅអាណត្តិក្រោយ។ នាយករដ្ឋមន្ត្រី អត់មានបាននិយាយអំពីគោលនយោបាយសម្រាប់អាណត្តិចុងក្រោយនោះផង គឺគាត់គ្រាន់តែនិយាយអំពីសមិទ្ធផល»។
យុទ្ធនាការឃោសនារកសំឡេងឆ្នោត ជូនគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជា ត្រូវបានលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន ធ្វើស្ទើរគ្រប់ទីកន្លែង នៅក្នុងវេទិកាសាធារណៈ ដែលលោកចុះជួបពលរដ្ឋ ក្នុងនាមជានាយករដ្ឋមន្ត្រី។ ពេលលោកចុះ តាមសាលារៀន តាមខេត្ត លោកអំពាវនាវឲ្យសិស្សសាលា និង អាណាព្យាបាលសិស្ស បោះឆ្នោតឲ្យគណបក្សរបស់លោក។ ពេលចុះជួបកម្មកររោងចក្រ លោកអំពាវនាវឲ្យកម្មករ និង ជីដូនជីតាពួកគេ បោះឆ្នោតឲ្យលោកបានបន្តកាន់អំណាចយូរតទៅទៀត៖ «ហើយសង្ឃឹមថា ក្មួយៗ ផ្ទាល់ បូកជាមួយឪពុកម្ដាយ និងក្រុមគ្រួសារបន្តបោះឆ្នោតឲ្យគណបក្សប្រជាជន និង បោះឲ្យពូបន្តដឹកនាំ»។
ទោះបីជាការបោះឆ្នោតលើកនេះ អស់មានគូប្រជែង ដោយសាររបបលោកបានរម្លាយគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ ដែលជាគណបក្សប្រឆាំងស្របច្បាប់តែមួយគត់ ដែលមានអាសនៈនៅរដ្ឋសភា ចោលទៅហើយក្តី ក៏លោក ហ៊ុន សែន បន្តចុះឃោសនារកសំឡេងឆ្នោត យ៉ាងសស្រាក់សស្រាំ ស្ទើរគ្របច្រកល្ហក ក្នុងនាមជាប្រមុខរដ្ឋាភិបាល ដែលផ្ទុយពីគោលការណ៍ នៃការប្រកួតប្រជែងស្មើភាពគ្នា ក្នុងការបោះឆ្នោតតាមបែបប្រជាធិបតេយ្យ។ មិនត្រឹមតែឃោសនាឲ្យពលរដ្ឋបោះឆ្នោត ជូនរូបលោកឲ្យបានបន្តក្រាញអំណាចយូរតទៅទៀតប៉ុណ្ណោះទេ លោកថែមទាំងយកតួនាទីជានាយករដ្ឋមន្រ្តី កាលពីថ្ងៃទី២៣ ខែឧសភាកន្លងទៅនេះ ពេលចុះជួបកម្មករនៅខេត្តកំពង់ស្ពឺ អំពាវនាវឲ្យកម្មកររោងចក្រ បោះឆ្នោតយិតយោងកូនប្រុសពៅរបស់គាត់ គឺលោក ហ៊ុន ម៉ានី ឲ្យបានជាប់ឆ្នោតជាតំណាងរាស្រ្ត សម្រាប់អាណត្តិក្រោយនេះ ថែមទៀតផង៖ «ឥឡូវមានមួយមកនេះដែរ ក្បាលទំពែកហើយ អាហ្នឹងប្រុសពៅ។ តំណាងរាស្រ្តនៅខេត្តកំពង់ស្ពឺនេះ។ សុំក្មួយៗ បោះឆ្នោតឲ្យគណបក្សប្រជាជនទៅ បានជាប់កូនរបស់ពូឈរនៅខេត្តកំពង់ស្ពឺ » ។
ចំពោះលោក ហ៊ុន សែន ការប្រកាសយ៉ាងចំហតាមកញ្ចក់ទូរទស្សន៍ និងប្រព័ន្ធឃោសនាដ៏សម្បូរបែបរបស់លោក រួមមទាំងទូរទស្សន៍របស់រដ្ឋផង ឲ្យគេបោះឆ្នោតឲ្យរូបលោក បក្សលោក និងគ្រួសារលោកបែបនេះ លោកនៅតែមើលមិនឃើញ ជាការឃោសនារកសំឡេងឆ្នោតនោះឡើយ ព្រោះវាជាទម្លាប់របស់លោកទៅហើយ។ ម្យ៉ាងក្រោមការដឹកនាំរបស់លោក ដែលប្រព័ន្ធតុលាការ ត្រូវរងការរិះគន់ ថាស្ថិតក្រោមការបង្គាប់បញ្ជារបស់លោក និង ស្របពេលដែល គ.ជ.ប ក៏គ្មានដែលជំទាស់ ឬចាត់វិធានការណាមួយក្នុងរឿងនេះ ហើយក៏គ្មានស្ថាប័នជាតិណាមួយ ហ៊ានរិះគន់ទង្វើរបស់លោកដែរ។ លោក ហ៊ុន សែន អួតអាងថា អ្វីដែលលោកកំពុងធ្វើនេះ មិនខុសទេ ហើយក៏គ្មាននរណាហ៊ានធ្វើអ្វីលោកនោះដែរ៖ «នេះមិនមែនជាការឃោសនាបោះឆ្នោតមួយទេ ក៏ប៉ុន្តែក៏គ្មាននរណាហាមឃាត់ខ្ញុំ មិនឲ្យនិយាយបែបនោះដែរ។ សុំឲ្យប្រជាជនបោះឆ្នោតឲ្យទៀត មានអីខុស ? អត់មានអីខុសសោះ » ។
ចំណែកឯអ្នកនាំពាក្យគណបក្សប្រជាជនកម្ពុជាលោក សុខ ឥសាន គាំទ្រមួយរយភាគរយ ចំពោះការឃោសនារកសំឡេងឆ្នោត ខុសរដូវកាលរបស់លោក ហ៊ុន សែន បែបនេះ។ លោក សុខ ឥសាន ថែមទាំងអះអាងថាការពារលោកនាយករដ្ឋមន្ត្រី ហ៊ុន សែន ថា ធ្វើដូច្នេះគឺត្រឹមត្រូវហើយ ព្រោះលោកចាត់ទុកថា នេះជាសិទ្ធិនយោបាយរបស់ពលរដ្ឋទាំងអស់គ្នា ដែលអ្នកណាក៏មានសិទ្ធិធ្វើដូច្នេះបានដែរ៖ «សម្តេចមានប្រសាសន៍ហ្នឹង អត់មានខុសអីទេ ត្រូវចំកន្លែងត្រូវតែម្តង។ អំពាវនាវឲ្យប្រជាជន ឲ្យកម្មករនិយោជិក បោះឆ្នោតជូនគណបក្សប្រជាជន វាអត់មានខុសអី ឲ្យតែបោះទៅវាចំទាំងអស់ហើយ ឲ្យតែបងប្អូនគូសចំប្រឡោះគណបក្សប្រជាជន។ ចុះអាមេបក្សប្រឆាំង ដែលរត់ចោលស្រុកហ្នឹង ម៉េចក៏មានសិទ្ធិអំពាវនាវ មិនឲ្យប្រជាជនទៅបោះឆ្នោត ? ។
រដ្ឋធម្មនុញ្ញ មាត្រា ៣៥ ពិតជាមានចែងថា ប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរទាំងពីរភេទ មានសិទ្ធិចូលរួមយ៉ាងសកម្ម ក្នុងជីវភាពនយោបាយ សេដ្ឋកិច្ច សង្គមកិច្ច និងវប្បធម៌របស់ប្រទេសជាតិ។ ប៉ុន្តែ ច្បាប់បោះឆ្នោត បានហាមឃាត់ មិនឲ្យមន្ត្រីសាធារណៈ ដូចជានាយករដ្ឋមន្ត្រីជាដើម ប្រើប្រាស់តួនាទីរបស់រដ្ឋ ដើម្បីកេងចំណេញប្រយោជន៍បក្សរបស់ខ្លួននោះឡើយ។ មាត្រា ៨០ នៃច្បាប់បោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្រ្ត បានហាមប្រើប្រាស់ថវិកា សម្ភារៈ មធ្យោបាយដឹកជញ្ជូន ដែលជាសម្បត្តិរដ្ឋ ដើម្បីធ្វើសកម្មភាពឃោសនាបោះឆ្នោត ឲ្យគណបក្សនយោបាយណាមួយ ឬបេក្ខជនណាម្នាក់។
ទាំងអ្នកសង្កេតការណ៍បោះឆ្នោត និងអ្នកវិភាគឯករាជ្យយល់ស្របគ្នាថា វាជាភារកិច្ចរបស់ គ.ជ.ប ដែលត្រូវតែហ៊ានចេញមុខអារកាត់ និងអនុវត្តច្បាប់បោះឆ្នោត មិនឲ្យមានការបំពារបំពានគោលការណ៍ឃោសនាបោះឆ្នោត ខុសរដូវកាលបែបនេះ ដើម្បីបញ្ជាក់អំពីអព្យាក្រឹត្យរបស់ គ.ជ.ប និងសិទ្ធិស្មើភាពគ្នាក្នុងការឃោសនា។
សហគមន៍អន្តរជាតិ និងប្រទេសជប៉ុនផង សុទ្ធតែចង់ឃើញការបោះឆ្នោតនៅកម្ពុជាប្រព្រឹត្តទៅដោយសេរី ត្រឹមត្រូវ និងយុត្តិធម៌ និងមានការចូលរួមពីគ្រប់ភាគី។
ប៉ុន្តែរបបលោក ហ៊ុន សែន បានបំផ្លាញប្រព័ន្ធប្រជាធិបតេយ្យចោលទាំងស្រុង ក្រោយពីចាប់ប្រធានគណបក្សសង្គ្រោះជាតិលោក កឹម សុខា ដាក់ពន្ធនាគារ រម្លាយគណបក្សសង្គ្រោះជាតិ ហាមឃាត់សិទ្ធិធ្វើនយោបាយ ចំពោះមន្ត្រីជាន់ខ្ពស់បក្សនេះចំនួន ១១៨រូប បណ្ដេញអង្គការសង្គមស៊ីវិល បិទបន្ទប់ស្ថានការណ៍បោះឆ្នោត បិទសារព័ត៌មានឯករាជ្យ បិទស្ថានីយ និង ប៉ុស្តិ៍វិទ្យុជាង ៣០ ចាប់អ្នកសារព័ត៌មានដាក់ពន្ធនាគារ និងរឹតត្បិតសិទ្ធិសេរីភាព ក្នុងការជួបប្រជុំ ឬ តវ៉ាដោយអហិង្សាគ្រប់បែបយ៉ាង៕
កំណត់ចំណាំចំពោះអ្នកបញ្ចូលមតិនៅក្នុងអត្ថបទនេះ៖ ដើម្បីរក្សាសេចក្ដីថ្លៃថ្នូរ យើងខ្ញុំនឹងផ្សាយតែមតិណា ដែលមិនជេរប្រមាថដល់អ្នកដទៃប៉ុណ្ណោះ។