Munewwerning hékayisi (1): “Uyghur bolghanliqim üchün namayish qilimen!”
2017.10.02
Amérikada chiqidighan “Diplomat” zhurnilining bu yil iyun éyidiki sanida “Uyghur bolghanliqim üchün namayish qilimen” serlewhilik bir maqale élan qil
Maqale aptori hazir awstraliyede tébbiy penler boyiche magistir aspirantliqta oquwatqan Uyghur qizi munewwer shemsidin abdulla idi.
“Diplomat” zhurnili amérikidiki oqurmenliri birqeder köp bolghan zhurnal bolup, u asiya qit'esi we bashqa jaylarda yür bergen türlük weqeler heqqide yézilghan yuqiri sewiyelik analiz maqaliliri we bahalarni élan qilish bilen köpchilikke tonulghan.
Munewwer maqalisini awstraliyediki Uyghur jama'itining xitay elchixanisi aldida ötküzgen namayishlirigha qatnashqanda herwaqit özini qiynap kéliwatqan iztirapliq so'allar bilen bashlaydu. “Men néme üchün bu jayda namayish qilimen?” derweqe, gherbtiki démokratik ellerde bu xildiki puqralar namayishi herwaqit söhbetlishishning orni qalmighanda qollinilidighan chare bolup, uning jem'iyetke we hakimiyetke mu'eyyen tesir peyda qilidighanliqi köpchilikke sir emes. Emma, Uyghurlarning xitay tewelikide qilghan herqandaq namayishi herqachan qirghinchiliq bilen axirlishidu, shundaqla uninggha qatnashqanlar “Bölgünchilik” we “Térrorluq” qa chétilip qalidu. U özining mushu xildiki namayishlargha qatnashqandiki hés-tuyghuliri toghriliq sorighinimizda özining bu xildiki namayishlarni “Muhim”, dep qarapla qalmastin, belki yene “Biz choqum uninggha qatnishishimiz lazim,” dep qaraydighanliqini bildürdi.
Munewwer maqalisining dawamida xitay hökümiti Uyghurlar diyarida ijra qiliwatqan, emma Uyghurlarning eng eqelliy insaniy heqlirini depsende qilishni meqset qilghan bir qatar siyasetlirini eslitip ötidu. Jümlidin diniy libaslarni we islami isimlarni men'i qilish, ay-yultuz belgilirini “Sherqiy türkistan” chüshenchisige baghlap Uyghurlarni jazalash, “Amanliq” üchün Uyghurlarning gén ewrishkisi (DNA) ni yighiwélish, ma'arip sistémisida Uyghurlarning til-yéziqini men'i qilish, Uyghurlargha qaritilghan tekshürüsh we nazaretni kücheytish qatarliqlardin taki yéqinqi mezgillerde otturigha chiqqan jüme namizida shi jinpinggha medhiye oqushqiche bolghan tedbirlerni epchillik bilen sanap chiqidu.
U bu heqtiki radiyo ziyariti jeryanida Uyghurlar nöwette siyasiy, iqtisad we medeniyet saheliride duch kéliwatqan yuqiriqidek ehwallarni özining in'gliz tilidiki bir shé'irigha ilawe teriqiside yézip chiqish meqsitide qelem tewretkenlikini tilgha aldi. Emma mesililerning köplüki addiy bir ilawide ularning hemmisini eks ettürüp bolmaydighanliqini ishare qilghachqa bir addiy ilawe bir uzun maqaligha aylinip kétidu.
Munewwer maqalisining dawamida xitay hökümiti Uyghurlar diyarida ijra qiliwatqan türlük tedbirlerning peqet Uyghurlarni assimilyatsiye qilishtek birla meqsiti barliqini sherhleydu. Uning qarishiche, xitay hökümiti mushu meqsetke yétish üchün nishanini Uyghur ösmürlirige qaratqan. Buning bilen Uyghur ösmürlirini özlirining edebiyatidin, tarixidin yiraqlashturup ularni “Men junggoluq” deydighan mangqurtlargha aylandurushqa urun'ghan.
Maqalida bu heqte mexsus toxtalghan munewwer chet'ellerde köpligen Uyghur yashlirini körgenlikini yazidu. U körgen bu yashlar qolliridiki pasportning xitay pasporti bolghanliqi sewebidin emes, belki ular chet'elge chiqishtin burun qobul qilghan ma'aripning tesiride özlirini “Men junggoluq” dep qarashqa adetlen'gen. Buning bilen ularda öz millitini pes körüsh, Uyghur jem'iyitini yaratmasliq xahishi rawurus bash kötürgen. Buning bilen zor bir türküm Uyghur ösmürliri “Uyghurluq halitini saqlap qélish” bilen “Xitay jem'iyitige qoshulup kétish” ariliqida téngirqap qélishtek bir xeterlik halet peyda bolghan. U bu jehette chet'ellerdiki yashlarda mewjut bolghan ewzellik we kemchillik heqqide toxtilip ötti.
Munewwerning diqqitini tartqan yene bir nuqta shu bolghanki, Uyghurlarning milliy kimlikini zor küch bilen yoqitiwatqan xitay hökümiti herqachan tashqi dunyani “Mahirliq” bilen aldap kelgen. Buningda herwaqit qollinilidighan usullarning biri “Shadiman” Uyghurlarni sehnige élip chiqip ularni usul oynitish arqiliq bashqilarni Uyghurlarning qandaq “Bextiyar” turmush kechürüwatqanliqigha ishendürüsh, shuning bilen birge Uyghurlar heqqidiki teshwiqatlarda herqachan “Güzel qizlarning” qum barxanliri arisidiki jilwidar ussulgha jör bolushi heqqidiki körünüshlerni qollinish bolghan. Ular mushular arqiliq Uyghurlarning “Oghri” we “Yanchuqchi” dep yeklinishi, “Térrorchi” dep jazalinishidek éghir ré'alliqni yapmaqchi bolghan. Shunga munewwer erkin dunyadiki Uyghurlar bu jehette melum tirishchanliqlarni körsitishi kérek, dep qaraydu.
Uyghurlarning milliy kimliki ene shundaq qatmu-qat krizislar we müshkülatlargha duch kéliwatqan bir murekkep ehwalda munewwer “Biz namayish qilish arqiliq heqiqetni körsitishimiz lazim” dep qaraydu. Uning pikriche, xitaydiki diktator tüzümide namayish qilishtek eng addiy insan heqqidin mehrum qaldurulghan Uyghurlarning éytalmighan sözlirini erkin dunyadikilerning bashqilargha anglitish mejburiyiti bar. Uning neziride yürikini daghlawatqan dertlerni tinchliq sheklide ipadileshning héchqandaq imkaniyiti bolmighan Uyghurlargha namayishqa chiqish hemde ay-yultuzluq kök bayraqni égiz kötürüp besh yultuzluq qizil bayraqqa robro bolushtin bashqa héchqandaq tallash mewjut emes.