Türkiyedin yéqinda ürümchige qaytqan yene bir Uyghur oqughuchi ghayib

Muxbirimiz gülchéhre
2018.02.05
Turghunjan-yusup-01.jpg Türkiyedin yéqinda ürümchige qaytip barghinida da'iriler teripidin tutup kétilgen Uyghur oqughuchi turghunjan yüsüp.
RFA/Gulchehre

Türkiyening antaliye shehiridiki aq déngiz uniwérsitétining 2017-yilliq oqughuchisi, 20 yashlardiki turghunjan yüsüp bir qanche ay ilgiri dadisi we akisi xitay da'iriliri teripidin görüge élin'ghanliqi sewebidin oqushini tashlap, ürümchige qaytishqa tewekkül qilghan. 19-Yanwar küni sawaqdashlirining nesihetlirige kirmey öyige qaytqan turghunjan, bir heptidin kéyin da'iriler teripidin tutup kétilgenlikige a'it uchurlar otturigha chiqqan. Uning hazir nede ikenliki heqqide éniq melumat yoq iken.

Xitay hökümiti bir mezgil Uyghurlargha pasport ishleshni bir qeder qolaylashturghan yéqinqi yillarda chet'ellerge chiqqan Uyghurlarning, xéli köp bir qismining türkiyege oqush we soda yaki sayahet üchün kelgenliki melum idi. Halbuki bultur 3-aydin bashlap xitay da'iriliri türkiyeni nishanliq tekshürülidighan 27 dölet qara tizimlikige kirgüzgendin kéyin, türkiyege kélip-ketkenlerning birdek teqib nishanigha aylan'ghanliqi melum. Nöwette dawam qiliwatqan “Yépiq terbiyilesh merkez” lirige, hetta bezilerning perzentliri yaki qérindashliri türkiyede bolghanliqi seweblikmu élip kétiliwatqanliqi heqqidimu uchur we inkaslar köpeymekte. 

Türkiyening antaliye shehiridiki aq déngiz uniwérsitétida oquwatqan turghunjan yüsüpning, ürümchi tengritagh rayonida olturushluq dadisi we akisimu 7 ay burun, da'iriler teripidin a'ilisidin tutup kétilgen bolup, shuningdin buyan iqtisadiy menbesi üzülgen turghunjan turmushta iqtisadtin qiynalghan. U, a'iliside héch bir erkek qalmighanliqini anglighandin kéyin, béqimsiz qalghan ana we qiz qérindashlirigha ige chiqishni oylap, axiri bu yil 19-yanwar küni istanbuldin ürümchige qaytqan. 

Özini turghunjanning türkiyediki dosti dep tonushturghan bir qiz oqughuchining bayan qilishigha qarighanda, turghunjanni özi we bashqa dostlirimu, bundaq bir éghir weziyette ürümchige qaytishtin tosup qélishqa tirishqan bolsimu, biraq u ularning nesihitini ret qilip qaytqan. Emma qayta uningdin uchur kelmigen. Bu qiz oqughuchi uning ürümchidiki tonush-bilishliridin sürüshte qilip bilishiche, gerche turghunjan öyige saq-salamet yetken bolsimu, bir heptidin kéyin yeni 27-yanwar mehelle saqchiliri teripidin élip kétilgen. Uning anisimu turghunjanning we uning uning dadisi bilen akisining qeyerde ikenlikidin xewer alalmighan iken.

Bu qiz oqughuchi yene, turghunjanning dadisi “Türkiyede Uyghurlargha arilashma” dep tapilighanliqi üchün ezeldin Uyghurlargha arilashmay, pa'aliyetlerge qatnashmay özini Uyghurlardin qachurup kelgenlikini, gerche derstin sirt boksiyorluq qilip chéniqip yürsimu, emma rohiy jehettin yenila ajiz ikenlikini bildürüp, özining “A'ilisi bilen alaqisi we kirimi üzülüp qalghan turghunjan, bésimlargha berdashliq bérelmidi” dep qaraydighanliqini otturigha qoydi.

Turghunjan ürümchige qaytishning aldida özining, türkiyede oquwatqanliqini ispatlaydighan, barliq qanunluq resmiyetlirini xitaychigha terjime qildurup we xitay konsulxanisining tamghilirini qoydurup élip, toluq teyyarliq bilen qaytqanliqi bildürülmekte. 

Turghunjan bultur 12-ayda munasiwetlik bu matériyallarni türkiyediki bir terjime shirkitige terjime qildurghan bolup, radiyomizni turghunjanning shu shirkette qaldurghan matériyal arxipliri bilen teminligen bir Uyghurning éytishiche, gerche u turghunjanni tonumisimu, uning bu matériyallarni ürümchige qaytqandin kéyin kérek bolidu dep terjime qilduruwatqanliqini sorap bilgendin kéyin, uni qaytip ketmeslikke ündigen iken. 

Biz turghunjanning ürümchidiki emeliy ehwalini, yeni egerde u saqchi da'iriliri teripidin tutup kétilgen bolsa, yighiwélish orni yaki yépiq terbiyilesh merkezlirining birige qamalghan yaki bashqa jaylarda tutup turuluwatqanliqini delillesh üchün téléfon arqiliq munasiwetlik da'irilerdin uchur élishqa tirishqan bolsaqmu, lékin hazirche netijige érishelmiduq. 

Turghunjanning matériyallirida körsitilishiche, u 1998-yili 25-féwral ürümchide tughulghan. 2014-Yili 11-ayda xitay pasporti béjirgen iken.

Turghunjanning nöwettikidek weziyette Uyghur diyarigha qaytishigha, meyli qandaqla bir seweb mejbur qilghan bolmisun, u özining aqiwitining qandaq bolidighanliqini qiyas qilghan we teyyarliq körgenliki perez qilinmaqta. Chünki, u özining türkiyede Uyghurlar bilen arilashmay, peqet oqush bilenla bolghanliqidin bu ishenchige kelgen bolushi éhtimalliqqa yéqin iken.

Uni bilidighanlarning eskertishiche, turghunjan gerche Uyghurlar hazir uchrawatqan weziyettin xewerdar bolsimu, lékin dadisi we akisi özi seweblik tutup kétildi dégen wijdan azabi we a'ile ayali anisi hem singillirining tes künde qalghanliqi uni qaytip kétishke qistighan bolushi mumkin iken.

Oxshimighan döletlerde turuwatqan Uyghurlarning inkaslirigha qarighanda, da'iriler dawamliq türde chet'ellerdiki bir qisim Uyghurlarni ularning a'ile-tawabatlirini tutup turush, jazalash, téléfon qilish qatarliq türlük bésim we tehdit sélishlar arqiliq qaytip kélishke mejburlimaqta.

Yéqinqi künlerde turghunjanning chet'ellerdiki sawaqdashliri we dostliri turghunjan heqqide özliri bilgenlirini, uning süret hem matériyallirini yetküzdi hemde uning aqiwitidin endishe qiliwatqanliqini bildürüsh bilen birge yenila türlük bésim we tehditler seweblik oqushlirini tashlap öyge qaytishni oylishiwatqan yaki ikkiliniwatqan Uyghur oqughuchilarni, turghunjandin ibret élishni tewsiye qilmaqta.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.