Xitay hökümiti kishilik hoquq pa'aliyetchilirini arqa-arqidin qamaq jazalirigha mehkum qilmaqta
2016.08.09

Xitay hökümiti “9-Iyul chong tutqun qilish weqesi” de qolgha élin'ghan kishilik hoquq pa'aliyetchiliri we adwokatlar üstidin toxtimay qamaq jazasi élan qilmaqta.
B b s ning 5-awghusttiki “Xitayning kishilik hoquqni qoghdighuchi adwokatlarni jazalishi, wehimilik siyasetning ghelibisimu?” namliq analiz maqaliside bayan qilinishiche, xitay hökümiti 8-ayning 2-künidin 5-künigiche her küni birdin kishilik hoquq pa'aliyetchisi yaki adwokat üstidin sot échip, seyshenbidin jümegiche bolghan 4 kün ichide jem'iy 4 kishi üstidin oxshash bolmighan derijide qamaq jazasi élan qilghan.
Gérmaniye awazining 6-awghusttiki xewiride eskertilishiche, amérika tashqi ishlar ministirliqi peyshenbe küni bayanat élan qilip, xitay hökümitining kishilik hoquq adwokatlirini “Roshen siyasiy muddi'a bilen eyibleshliri”din endishiliniwatqanliqini bildürgen hemde munasiwetlik kishilerni qoyup bérishni telep qilghan. Buninggha jawaben jüme küni xitay tashqi ishlar bayanatchisi xu'a chünying ipade bildürüp: “Junggo bolsa qanun döliti, edliye organliri munasiwetlik enzini qanun'gha qattiq ri'aye qilghan halda bir terep qilmaqta, munasiwetlik jawabkarlarning qanuniy hoquqliri kapaletke ige qilindi” dégen hemde amérika terepning eyibleshlirining qilche asasi yoqluqini, xitayning ichki ishliri we edliye hoquqigha dexli yetküzüshige xitayning qet'iy qarshi turidighanliqini bildürgen.
Melumki, 2015-yili 7-ayning 9-küni xitay hökümiti 25 ölkidin jem'iy 319 neper insan'gha chétilghan kishilik hoquqni qoghdighuchi adwokat hem pa'aliyetchini tutqun qilip, metbu'atlarda “9-Iyul chong tutqun qilish weqesi” dep atalghan bir weqeni peyda qilghan hemde 23 neper kishini resmiy qolgha alghan idi. Aridin bir yil ötken bügünki künde, ularni her xil jinayi namlar bilen eyiblep, bir-birlep qamaq jazalirigha mehkum qilmaqta.
B b s ning bayan qilishiche, aldinqi künliri xitay aliy teptish mehkimisi ijtima'iy taratqularda mezkur sotqa munasiwetlik bir sin filimi élan qilghan. Amérika bayriqi, süriyediki ichki urush we xongkongluq démokratiye pa'aliyetchisi xu'ang jiféngning körünüshi kirishtürülgen bu filimda, amérika bashchiliqidiki gherb dunyasining xitayni süriyedikidek ichki urushqa paturmaqchi boluwatqanliqidin bésharetler bergen. Xitay aliy teptish mehkimisi filimda ochuq qilip: “Tibet musteqilliqi, shinjang musteqilliqi, xongkongda musteqilliqi, teywen musteqilliqi, öktichi küchlerning rehberliri hemde qismaqqa élin'ghan adwokatlar qatarliq gherb küchlirining wakaletchiliri, junggoning ichki tinchliqi we inaqliqigha wasite tallimay buzghunchiliq qilishni dawamlashturmaqta. Biz bu ishlarning arqida, her zaman özini niqabliwalghan amérika bayriqining kölenggisini körmektimiz” dégen ibarilerge orun bergen.
Xongkongluq xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisi manyan, bu qétimqi tutqun qilish herikitining shi jinpingning yolyoruqi bilen élip bérilghanliqini ilgiri süridu. U mundaq deydu: “Shi jinping xitay kompartiyisining mewjutluqini saqlap qélish üchün, barliq öktichi küchlerni közdin yoqitish yolini tutuwatidu. Omumiy xelqning himayisidin, ishenchidin mehrum qalghan bu hakimiyetni peqetla zorawanliq wasitilirige tayinip saqlap qélish we mustehkemlesh, kompartiyining birdin-bir chiqish yoli bolup qaldi. Kishilik hoquq pa'aliyetchiliri, adwokatlar, hetta Uyghur we tibet xelqi uning düshminige aylandi.”
B b s da 5-awghust élan qilin'ghan “Xitayning kishilik hoquqni qoghdighuchi adwokatlarni jazalishi, wehimilik siyasetning ghelibisimu?” namliq analiz maqalisi b b s xitay bölümining bash muherriri kerriy teripidin yézilghan. Maqale “Shexs yaki döletler köz aldidiki paydini közlep, uzun muddetlik menpe'etlirini krizisqa uchritidu, buning misalliri tarixta köp. Bu bir hepte ichide xitayning kishilik hoquqni qoghdighuchi adwokatlar üstidin chiqarghan hökümliri mana shundaq tragédiyilerning biri bolushi mumkin” dégen ibare bilen bashlinidu.
Maqalide yene: “Bügünki dunya térror wehimisi we tragédiyilik weqeler bilen tolup tashti. Shu sewebtin, tyenjin sot mehkimisining hökümige diqqet qilidighanlarning sani intayin az. Peqet xitay mesililirini közetküchiler we kishilik hoquq pa'aliyetchilirila, özini qanun döliti dep atiwalghan bu chong döletning bir top kishilik hoquqni qoghdighuchi adwokatlarni qolgha alghanliqigha, a'ilisidikilerning ularni yoqlishigha yol qoymaywatqanliqigha, adwokatlar bilen uchrashturmaywatqanliqigha, türmige qamap bir yildin kéyin andin höküm élan qiliwatqanliqigha, bu hökümler ölchimining xitayning chong döletlik ornigha qilche mas kelmeywatqanliqigha heyranliq ichide diqqet qilmaqta” déyilgen.
Kerriy öz maqaliside mundaq yazidu: “Méning bu maqalemni xitaygha qarshi hujum, dep oylap qalmang. Men xitayda top toghra 30 yil yashighan. Bu jeryanda xitay qolgha keltürgen ghayet zor netijilerni testiqlaymen. Biraq, tyenjin sot mehkimisining bu qétimqi hökümlirini peqetla bir aldamchiliq, déyish mumkin. Bu, xitay medeniyitige zadila mas kelmeydu. Xitayning uzun muddetlik menpe'etlirigimu tüptin zit.”
U yene shularni tilgha alidu: “Xitay puqraliri, hetta pütün dunya bu hökümlerge nezer sélishi lazim. Xitaydiki eng batur, pa'aliyetchan bu adwokatlar haqaretlense, tehditke uchrisa, töhmetke duch kelse, hetta türmige qamalsa, yene kim chiqip zeherlik süt bilen zeherlen'gen balilargha, bölgünchilik bilen tutqun qilin'ghan azsanliq millet ziyaliylirigha, jinsiy tajawuzdin zeximlen'gen ayallargha, qaraküchler teripidin dumbalinip méyip qilin'ghan puqralargha yardem qolini sunidu?”
Maqalide tilgha élinishiche, düshenbe küni xitay adwokat wang yining qoyup bérilgenlik xewiri tarqitilghan. Hökümet bashqurushidiki metbu'atlarda wang yi “Men junggo edliyesining medeniy we insanperwerlik ghemxorluqigha érishtim” dégen. U yene chet'el metbu'atlirining ziyaritini qobul qilghanda, xata halda xitay dölitining sheripige qara sürtidighan selbiy geplerni qilghanliqini we buninggha bolghan pushayman, ökünüshlirini ipadiligen.
Gérmaniyediki “Xitay démokratik fédirassiyoni” bash katipi pen yungdung, tutqundiki kishilik hoquq pa'aliyetchilirining türme azabi we bésimlar tüpeyli özlirining heqqaniy heriketlirini “Jinayet” dep étirap qilishqa mejbur bolghanliqini tilgha aldi. U mundaq deydu: “Xitay kompartiyisi kishilik hoquq weziyitini yaxshilimisa, démokratiye qedimini basmisa, junggoning istiqbalini nabut qilidu. Démokratiye junggoning birdin-bir chiqish yoli. Hazir sot qiliniwatqan, türmilerge qamalghan adwokat we kishilik hoquq pa'aliyetchiliri junggoning istiqbalini özgertish yolida küresh qiliwatqanlarning az bir qismidinla ibaret. Ular türmilerde türlük qéyin-qistaqlar sewebidin özlirining heqqaniy heriketlirini jinayet dep étirap qilishqa mejbur boluwatidu. Xitay kommunist hökümiti bu arqiliq öktichi küchlerni bésiqturush meqsitige yetmekchi, biraq bu emelge ashidighan ghaye emes.”
“Xitayning kishilik hoquqni qoghdighuchi adwokatlarni jazalishi, wehimilik siyasetning ghelibisimu?” namliq analiz maqaliside körsitilishiche, seyshenbe küni tyenjin sot mehkimiside sotlan'ghan kishilik hoquq pa'aliyetchisi di yenmin, özining “Renglik inqilab” qozghashqa urun'ghanliqini étirap qilghan we bu jinayiti üchün töwe qilidighanliqini bildürüp “Kengchilik”ke érishken. Sot uning üstidin mesilisini kéchiktürüp bir terep qilish hökümi chiqarghan.
Charshenbe küni “A'ile chérkawi” mes'ulliridin xu shigén sotta jinayitini tonughan we töwe qilghan. Shundaqtimu, “Döletni aghduru'ashqa qutritish” jinayiti bilen uninggha 7 yilliq qamaq jazasi bérilgen.
Peyshenbe küni adwokat ju shifénggha “Döletni aghdurushqa qutritish” jinayiti bilen 7 yilliq qamaq jazasi bérilgen.
Jüme küni xristi'an dini pa'aliyetchisi go xunggogha 3 yilliq qamaq jazasi bérilip, 3 yil kéchiktürüp ijra qilish hökümi chiqirilghan. Adwokatlar we kishilik hoquq pa'aliyetchilirige bérilidighan jazalarning kéler heptiler yene dawamlishidighanliqi ilgiri sürülmekte.
Xitay hökümitining kishilik hoquq pa'aliyetchilirige qarita yürgüzüwatqan bu jazaliri némini meqset qilidu?
“Xitayning kishilik hoquqni qoghdighuchi adwokatlarni jazalishi, wehimilik siyasetning ghelibisimu?” namliq analiz maqaliside, xitayning meqsiti heqqide munularni tilgha alidu: “Birinchisi, xitaydiki kishilik hoquq pa'aliyetchilirini qorqutush, ularni agahlandurup, eger kimki qanunni kompartiyening siyasiy menpe'itidin üstün orun'gha qoyushqa pétinidiken, shu kompartiyening shepqetsizlerche basturushigha uchraydu, démekchi. Ikkinchisi, barliq öktichiler, chet'el düshmen küchlirining paydilinishigha uchrighan xa'inlar, ularning barliq heriketliri amérika rehberlikidiki junggogha qarshi süyiqestlerning bir terkibi qismidin ibaret, démekchi.”
Maqalide yene shular tilgha élinidu: “Xitay kompartiyisi xitayning yéqinqi zaman tarixida gherbliklerning xitaygha qilghan tajawuzini xelqqe eslitip, ‛eger kompartiye bolmisa, gherb düshmen küchliri xitayni yene bésiwalidu‚ dep agahlandurmaqta. Xitay xelqining wetenperwerlik, milletchilik tuyghulirini, gherb düshmenlik nezeriyisini kücheytip, kompartiye bolmisa, bügünki junggo bolmaydu, dégen teshwiqatqa ishendürmekte. Bular qisqa muddette kérekke kelsimu, yiraq kelgüsi nuqtisidin kérekke kelmeydu.”
B b s da tilgha élinishiche, bu yil 9-iyul küni xitaydiki “9-Iyul chong tutqun qilish weqesi” ning bir yilliqi munasiwiti bilen yawropa birliki adwokatlar jem'iyiti, xelq'ara qanunshunaslar komitéti, xelq'ara adwokatlar birleshmisi, xongkong qanun-tüzüm jem'iyiti, teywen adwokatlar birleshmisi qatarliq köpligen organlar xitay re'isi shi jinpinggha ochuq xet yézip, “9-Iyul chong tutqun qilish weqesi” de qolgha élin'ghanlarni qoyup bérishni we özlirining qanunigha özliri hörmet qilishni telep qilghan. 8-Iyul küni bolsa, qolgha élin'ghanlarning a'ile-tawabi'atliri birleshme ochuq xet élan qilip, tutqundiki yéqinlirini qoyup bérishni we özlirige bolghan nazaret, bésimlarni bikar qilishni telep qilghan. Xelq'ara kechürüm teshkilati qatarliq köpligen kishilik hoquq organlirimu köptin biri oxshash telepte bolghan. Biraq xitay hökümiti bu awazlargha qilche pisent qilmighan halda, 1-awghusttin bashlap ularni resmiy jazalashqa bashlighan.