Qaraqurum bürküti: nizamidin hüseyinning hayati (44)

Nizamidin hüseyin ependining qaghiliq meschit weqesi heqqidiki xatirisining bir béti.

Qiriq tötinchi qisim: milliy wijdanning tarazisini kötürgen insan

Merhum nizamidin hüseyinning zamandashliri bilen bolghan shexsiy munasiwiti, shu jümlidin uning özi bilen dewrdash ötken Uyghur serxilliri bilen bolghan munasiwiti eng aldi bilen weten we milletke bolghan mes'uliyet hem wijdanni aldinqi shert qilghan idi.

Merhum nizamidin hüseyin heqqide eslime teqdim qilghan yaki uning hayat musapiside qaldurghan izlirini qidirip chiqqan kishilerning hemmisi nizamidin hüseyinning zamandashliri bilen bolghan munasiwitide her waqit “Milliy wijdanning tarazisini ching kötürgen bir insan” ikenlikini qeyt qilidu.

Jür'et nizamidin dadisi heqqide toxtalghinida dadisining turghun almas, ötkür ependi, abliz mexsum qatarliq aldinqi ewlad ziyaliylardin tartip, extem ömer, yalqun rozi qatarliq kéyinki ewlad yash ziyaliylargha qeder her qatlamdiki Uyghur serxilliri bilen eng muwapiq shekilde kishilik munasiwetni saqlighanliqini, emma herqandaq bir munasiwette “Millet wijdanini eng yuqiri urun'ghan qoyghanliqi” ni tekitlep ötidu.

Nizamidin ependi hayatida her sahe we her qatlamdiki shunche köp insanlar bilen tonushqan yaki bardi-keldi qilghan, u her waqit bashqilar bilen bilen normal kishilik mu'amilisini saqlashqa tirishqan idi. Emma zamandashliri, hetta eng yéqin ötken sepdashliri nawada siyasiy mewqe yaki milliy mepkure jehettin siyasiy shamallargha masliship pursetpereslik qilghinida ulargha eng muressesiz shekilde étiraz bildüridu.

Abdushükür muhemmet'imin Uyghurlarning bügünki zaman pikir tarixidiki semerilik ilim ademliridin biri. Nizamidin hüseyin ependi 1960-yillarning bashlirida “Ongchi” qalpiqi kiydürülüp shigobi (otunkoza) emgek bilen özgertish lagérigha ewetilgen abdushükür muhemmet'imin bilen bir mehel lagérdiki qiyin künlerni bille köridu. Jür'et nizamidinning eslime qilishiche, 1980-yillarning bashlirida shinjang uniwérsitétining proféssori bolup ishlewatqan abdushükür muhemmet'in özining “Tang dewridiki Uyghur naxsha-muzika sen'iti” namliq kitabini neshr qilduridu. Bu waqitta nizamidin hüseyin zamandishi abdushükür muhemmet'imin'ge mektup ewetip, uningdin néme üchün kitabining namigha “Tang dewri” dégen sözni qoshqanliqini keskinlik bilen soraydu hemde uning jawab bérishini telep qilidu.

Hebibulla xaliq ustazi nizamidin hüseyinning 1980-we 1990-yillarda turghun almas, abdurehim ötkür qatarliq meshhur ziyaliylar bilen bilen birlikte milletning idé'ologiyesini toghra yönilishke yétekleydighan, ilim saheside, bolupmu tarix we medeniyet saheside körülgen éghip kétishler, xataliqlar we sepsetelerge del waqtida inkas qayturushta ish birliki hasi'ol qilghanliqini alahide tekitlep ötidu.

1990-Yillarda Uyghur edebiyatida tarixiy romanlar qizghinliqi ewj alidu. Bu waqitta köpligen yazghuchilar özlirining xojilar dewri we uningdin kéyinki zamanlargha da'ir tarixiy romanlirining deslepki nusxisini nizamidin hüseyin ependige körsitip, uning pikrini alidu. Hebibulla xaliq yazghuchi abduweli élining “Bedöwlet-yan'ghin qaplighan zémin” namliq 3 tomluq tarixiy romanini yézish jeryanida nizamidin ependidin köpligen tarixiy matériyallarni élip körgenlikini we uning pikrini alghanliqini bayan qilidu.

Hebibulla xaliq yene nizamidin hüseyin ependining shu yillarda Uyghurche neshr qiliniwatqan köp qisim gézit-zhurnallarning hemmisini dégüdek oqup, körülgen xataliqlarni waqtida tüzitishke xalisane türtke bolghanliqini, özining eyni waqitta nizamidin ependining “Ürümchi kechlik géziti”, “Asiya kindiki”, “Qeshqer Uyghur neshriyati” we “Ili kechlik géziti” ge yazghan mektuplirini yetküzüp bergenlikini eslep ötti.

Dolqun eysa özining 1980-we 1990-yillarning bashlirida Uyghurlarning eng meshhur ziyaliyliri we bilim ademliri bilen ustazi nizamidin hüseyinning öyide tonushqanliqini, nizamidin ependining millet we wetenning menpe'etige munasiwetlik prinsipalliq mesililerde meyli kim bolushidin qet'iynezer héchkimge yüz-xatire qilmaydighanliqini, bolupmu tarixiy we ilmiy témilarda “Milliy wijdan” ni hemmining aldigha qoyidighanliqini eskertip ötti.

(Dawami bar)