مىللىي ئارمىيە باش قوماندانلىق شتابى ئۆز ئارمىيەسىنىڭ مۇنتىزىملىشىشى، كۈچىيىشى ۋە ھەربىي تەلىم تەربىيە ئىشلىرىغا باشتىن ئاخىرى يۇقىرى دەرىجىدە ئەھمىيەت بەرگەن ئىدى.
بۇنىڭدىن 80 يىل ئىلگىرى، يەنى 1937-1938-يىللىرى سوۋېت ئىتتىپاقىدا ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئەڭ چوڭ سىياسىي تەقىبلەش ھەرىكەتلىرى يۈز بەرگەن.
بەزى ئۇچۇر ۋاسىتىلىرىدە ئۇيغۇر رايونىدىكى «يېپىق تەربىيەلەش مەركەز» لىرىنى دەھشەتلىك جازالاش لاگېرى بولغان «گۇلاگ» قا ئوخشاتتى.
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا تارىخىي رومانچىلىق ئەڭ ئېتىبار بېرىلگەن ۋە ئوقۇرمەنلىرى ئەڭ كۆپ ژانىردۇر.
ئۆزبېكىستان پايتەختى تاشكەنتتە ياشاۋاتقان ئۆزبېكىستان ئۇيغۇر يازغۇچىسى سۇلتان جامال ئەپەندى ئۆز ئىجادىي ھايات مۇساپىسى ھەققىدە توختالدى.
ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىق مىللىي ئىنقىلابنىڭ ئالىي دەرىجىلىك سىياسىي ۋە ھەربىي رەھبەرلىرىنىڭ بىراقلا قازاغا ئۇچرىشى «سىرلىق ئايروپىلان ھادىسىسى» دەپ ئاتالدى.
قازاقىستان ئۇيغۇرلىرى بۇنىڭدىن 100 ئىلگىرى يەتتىسۇدا يۈز بەرگەن «ئاتۇ» قانلىق پاجىئەسىنى خاتىرىلەش پائالىيىتىگە چوڭ تەييارلىقلار كۆرمەكتە.
1960-1970-يىللاردىكى سوۋېت-خىتاي رەقىبلىك دەۋرىدە بۇ ئىككى دۆلەت ئارىسىدا ئۇرۇش پارتلاپ قېلىش خەۋپى بىر مەزگىللىك جىددىيلىك پەيدا قىلغان.
20-ئەسىرنىڭ 50- ۋە 60-يىللىرىدا مەركىزى ئاسىيا تارىخىدا، جۈملىدىن ئۇيغۇر دىيارى تارىخىدا بىر قېتىملىق چېگرا ھالقىپ كۆچۈش ۋەقەسى يۈز بەردى.
ئۇيغۇر دىيارىنىڭ سىياسىي تەقدىرى 20-ئەسىرنىڭ 40-يىللىرىدا زور ۋە ھەل قىلغۇچ ئۆزگىرىش دەۋرىگە كىردى.
شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئارمىيەسى قۇرۇلغاندىكى دەسلەپكى 7 پولك، 5 مۇستەقىل دېۋىزىيوننىڭ تەركىبىدە ئەڭ مۇھىم قىسىم زەمبىرەكچىلەر دېۋىزىيونى ئىدى.
يېقىندا ئالمۇتادىكى «مىر» نەشرىياتى تەرىپىدىن ئالمۇتادىكى ئۇيغۇر ئالىملىرىنىڭ بىر يۈرۈش ئۇيغۇر تارىخى ئەسەرلىرى نەشر قىلىندى.
مىللىي ئارمىيە ئەينى ۋاقىتتىكى پۈتۈن ياۋرو-ئاسىيا رايونىدىكى تۈركىي خەلقلەر ئارىسىدا پەقەت تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى دۆلەت ئارمىيىسىدىن باشقا يېگانە بىر ئارمىيە ئىدى.
1944-يىلى 7-نويابىر كۈنى غۇلجىدا پارتلىغان مىللىي ئازادلىق قوزغىلىڭى نەتىجىسىدە 12-نويابىر كۈنى شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلدى.
20-ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يېرىمىدا يۈز بەرگەن ئۇيغۇر ۋە باشقا خىتاي ئەمەس خەلقلەرنىڭ مىللىي ئازادلىق كۈرەشلىرى بىر قىسىم چەتئەل ھۆكۈمەتلىرىنىڭمۇ دىققىتىنى جەلپ قىلغان.
مىللىي ئازادلىق ھەرىكىتىنىڭ رەھبەرلىرىدىن ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىقلارنىڭ ئۆلۈمى ھەققىدىكى ھەر خىل پەرەزلەر ۋە گۇمانلار مۇشۇ كەمگىچە داۋاملىشىپ كەلمەكتە.
توكيو چەتئەل تىللىرى ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئۇيغۇر ۋە قازاقلارنىڭ تۈركىيەگە كۆچۈشى توغرىسىدا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى چاقىرىلدى.
1949-يىلى، 7-ئايدا خىتاي كومپارتىيەسى مەركىزى كومىتېتىنىڭ ۋەكىلى ليۇ شاۋچى باشچىلىقىدىكى ۋەكىللەر ئۆمىكى مەخپىي تۈردە موسكۋانى زىيارەت قىلىپ، سوۋېت ئىتتىپاقى رەھبىرى ستالىن قاتارلىقلار بىلەن ئىككى ئايغا سوزۇلغان سۆھبەتلەر ئېلىپ باردى.
ئەنگلىيەنىڭ 1943-يىلى قۇرۇلغان ئۈرۈمچىدىكى كونسۇلخانىسىنىڭ ئاساسىي مەقسىتى ئۆلكىنىڭ شىمالىدىكى ئەھۋاللارنى كۆزىتىش، جەنۇبى ۋىلايەتلەر قەشقەردىكى كونسۇلخانىسىنىڭ كۆزىتىش دائىرىسىگە كىرگەن ئىدى.
1946-1947-يىللىرى، بىرلەشمە ھۆكۈمەت دەۋرىدىلا ئەنگلىيە كونسۇلى ۋالتېر گراخام قاتارلىق بىرنەچچە چەتئەل دىپلومات ۋە ژۇرنالىستلىرى غۇلجىغا بېرىشقا مۇۋەپپەق بولالىغان.
1922-1923-يىللىرى رۇسىيە بولشېۋىكلار پارتىيەسى مەركىزى كومىتېتىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا بيۇروسى ۋە كوممۇنىستىك ئىنتېرناتسىئونال ئۇيغۇرلار ئارىسىدىكى خىزمەتلىرى ئاشكارىلاندى.
لېنىن باشچىلىقىدىكى بولشېۋىكلەر پارتىيەسى سىياسىي بيۇروسى 1921-يىلى، 4-ئىيۇن كۈنى مەخسۇس يىغىن چاقىرىپ، رۇدزۇتاكنىڭ «قەشقەرىيە ۋە جۇڭغارىيە جۇمھۇرىيەتلىرى» نى قۇرۇش لايىھىسىنى قوبۇل قىلمىدى.
خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ 1957-يىلى 1958-يىللىرى ئېلىپ بارغان «يەرلىك مىللەتچىلىك» كە زەربە بېرىش ھەرىكىتى ئەمەلىيەتتە ئۇيغۇرلاردىكى جۇمھۇرىيەتچىلىك ئىدىيەلىرىنى تازىلاش.
ئالمۇتادىكى جۇمھۇرىيەتلىك ئېتنو-مەدەنىيەت مەركىزى «ئاتۇ پاجىئەسى» نىڭ 100 يىللىقىنى خاتىرىلەش مۇناسىۋىتى بىلەن ھەر خىل پائالىيەتلەرنى ئۆتكۈزۈش، يادىكارلىقلارنى ئورنىتىش ئىشلىرىنى باشلاش ئالدىدا تۇرماقتا.
سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئۇيغۇرلار دىيارىغا ئائىت مەخپىي ئارخىپ ماتېرىياللىرى ئارىسىدا «يەرلىك مىللەتچىلىك» كە قارشى ھەرىكىتىگە مۇناسىۋەتلىك بىر قىسىم ھۆججەتلەرمۇ ئورۇن ئالغان.
1957-1958-يىللىرى خىتاي كومپارتىيەسى ئۇيغۇرلار دىيارىدا كەڭ كۆلەمدە «يەرلىك مىللەتچىلىككە قارشى كۈرەش قىلىش» ھەرىكىتى قوزغىدى.
ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا درامىچىلىق ناھايىتى ئۇزۇن تارىخقا ئىگە. قەدىمكى دەۋىرلەردىلا «مائىترى- سىمىت»قا ئوخشاش درامىلار ئىجاد قىلىنىپ، ئۇيغۇر درامىچىلىقىدا شانلىق بىر سەھىپە ئېچىلغان.
