جۇ ئېنلەي سەيپىدىن ئەزىزىگە ئۇيغۇر دىيارىدىكى ھۆكۈمەتنىڭ نامىنى «شىنجاڭ ئۆلكىلىك خەلق ھۆكۈمىتى» دەپ ئاتاشنى ئېيتقان.
1945-يىلى، 9-ئاينىڭ ئاخىرقى كۈنلىرى، شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئارمىيەسىنىڭ ئاز ساندىكى قىسىملىرى ئاقسۇ يېڭى شەھەر سېپىلىنى قورشاپ ھۇجۇم قىلىشنى داۋاملاشتۇردى.
ئايشەمخاننىڭ خەلق بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلىرىمۇ ئالاھىدە ياخشى بولۇپ، ئۇلارنىڭ ھۆرمىتىگە ئېرىشىپ، مىللىي ئارمىيىنىڭ ئوبرازىنى تىكلەشتىمۇ رول ئوينىغان ئىدى.
شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتى ئايشەمخاننىڭ كۆرسەتكەن پىداكارلىقى ئۈچۈن ئۇنى «پىدائىي» كۈمۈش مېدالى بىلەن تەقدىرلەيدۇ.
شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى مىللىي ئارمىيەسىنىڭ جەنۇبقا ئەۋەتكەن قوشۇنىنىڭ جەڭچىسى شەپقەت ھەمشىرىسى ئايشەمخان نامسىز قەھرىمانلارنىڭ بىرى.
ئىستالىن خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ خىتاي خەلق جۇمھۇرىيىتىنى تېز قۇرۇشى، يەنى كېچىكتۈرمەي، 1949-يىلىنىڭ 10-ئايلىرىدا ئېلان قىلىشىنى تەۋسىيە قىلدى.
1949-يىلى، 8-ئايدا ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىقلار بىلەن قازا قىلغانلارنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇر زىيالىيسى ۋە ئەدىب ئىابدۇرېشىت ئىمىنمۇ بار ئىدى.
ھاكىم جاپپار سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ 1944-1949-يىللىرىدىكى مىللىي ئازادلىق ئىنقىلاب دەۋرىدە غۇلجادا دوختۇرلۇق سالاھىيىتى بىلەن پائالىيەت قىلغان بىخەتەرلىك خادىمى.
ھاكىم جاپپار سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ 1944-1949-يىللىرىدىكى مىللىي ئازادلىق ئىنقىلاب دەۋرىدە غۇلجادا دوختۇرلۇق سالاھىيىتى بىلەن پائالىيەت قىلغان بىخەتەرلىك خادىمى.
مۇخبىر ۋە تەرجىمانلىق سالاھىيىتىدىكى 27 ياشلىق ئۇيغۇر زىيالىيسى ئابدۇرېشىت ئىمىن ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىقلار بىلەن بىرگە قازا قىلغان.
ھاكىم جاپپار ئابدۇغوپۇر قۇتلۇقوفنى چاقىرتىپ كېلىپ، ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىقلارنىڭ تراگېدىيەلىك قىسمەتلىرىگە ئائىت سىرلارنى ئېيتىپ بەرگەن.
ليۇ شاۋچى موسكۋانىڭ ياردىمى بىلەن خىتاي كومپارتىيەسى ۋەكىلى دېڭ لىچۈننى غۇلجىغا ئەخمەتجان قاتارلىقلار بىلەن سۆزلىشىشكە ئەۋەتتى.
ھاكىم جاپپار شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىدىكى كۆپ خىزمەتلەر ۋە سىرلارغا مۇناسىۋەتلىك شەخس
ئەخمەتجان قاسىمى يېتەكچىلىكىدىكى شەرقىي تۈركىستان مىللىي ئارمىيەسى رەھبەرلىرىنىڭ قازاغا ئۇچرىشى سوۋېت ۋە خىتاي ھۆكۈمەتلىرى تەرىپىدىن «ئايروپىلان قازاسى» دەپ ئېلان قىلىنغان.
خىتاي ھۆكۈمىتى «شىنجاڭ ئەزەلدىن جۇڭگونىڭ بىرى قىسمى»، «ئۇيغۇرلار بۇ يەرگە كۆچۈپ كەلگەن خەلق» دەيدىغان تارىخىي تەشۋىقاتىنى كۈچەيتىپ، زېمىننىڭ ئالدى بىلەن مانجۇ ئىمپېرىيىسى دەۋرىدە ئىشغال قىلىنغانلىقىنى ئىنكار قىلماقتا.
ئىستالىن يالتا كېلىشىمىدە ئېرىشكەن مەنپەئەتلىرىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش ئۈچۈن خىتاي تەرەپنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن كېلىشىم تۈزۈشىنى كۈتكەن.
ئەلىخان تۆرىنىڭ خېتى ۋە بېرىيا ۋە ۋىشىنسكىينىڭ شەرقىي تۈركىستان ھۆكۈمىتىگە ياردەم بېرىش لايىھەسى ستالىن تەرىپىدىن تېزدىن تەستىقلانمىغان.
1944-يىلى 4-ئاينىڭ 8-كۈنى شەرقىي تۈركىستان مۇنتىزىم مىللىي ئارمىيەسى قۇرۇلۇش بىلەن بۇرۇنقى پارتىزانلىق ئۇرۇشقا خاتىمە بېرىلىگەن.
ئىككى قېتىم مۇستەقىل دۆلەتچىلىك تۈزۈمى ئېلان قىلغان 1931-1934-يىللىرى ۋە 1944-1949-يىللىرى كەڭ كۆلەملىك مىللىي ئازادلىق ھەرىكىتى ئېلىپ بېرىلدى.
ئامېرىكا ئەينى ۋاقىتتا خىتاينىڭ ئىتتىپاقچىسى بولسىمۇ، لېكىن شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىگە خىتاينىڭ مەيدانىدىن ئەمەس، باشقىچە قارىغان.
قازاقىستاندا، ئۇيغۇرشۇناسلىق تەتقىقاتلىرى شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتى قارمىقىدىكى ئۇيغۇرشۇناسلىق مەركىزىدىكى خادىملار تەرىپىدىن ئېلىپ بېرىلماقتا.
1941-يىلى، ئۇيغۇر دىيارى فاشىزمغا قارشى ئىتتىپاقداش دۆلەتلەرنىڭ ئۆزئارا ئالاقە قىلىشىدا ئۆتۈشمە يوللۇق ئورنى ئاشتى.
رۇسىيە تارىخچىسى، ئەسلى ئۇيغۇر ئېلىدە تۇغۇلۇپ چوڭ بولغان ۋاسىلىي پېتروف ئۆز ئەسىرىدە ئۆزى قاتناشقان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلاب ھەققىدە بىر قاتار مەسىلىلەرنى بايان قىلغان.
تارىخچىلارنىڭ قارىشىچە، ئۇيغۇر دىيارى ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسىي، ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت تارىخى تەتقىقاتى رۇسىيەدە ئىككى ئەسىرلىك مۇساپىنى بېسىپ ئۆتتى.
خىتاي سىياسىيونلىرىنىڭ قارىشىچە، تۈركىي تىللىق خەلقلەرنىڭ قېرىنداشلىقى، ئېتنىك تۇغقانلىق، تارىخىي باغلىنىشلىق ئۇقۇمىنى تەرغىب قىلىشى پانتۈركىزم ئىدىيەسىنىڭ ئىپادىسى ئىكەن.
ئۇيغۇر دىيارىدا ئۆتكەن يىلىدىن بۇيان «پانتۈركىزم ۋە پانئىسلامىزمغا زەربە بېرىش» تىن ئىبارەت بۇ توقماق كىشىلەرنىڭ بېشىدا پۇلاڭلاشقا باشلىدى.
91 ياشلىق تارىخىي شاھىت مۇنىر يېرزىن ئەپەندى ئۆزىنىڭ «ئىنقىلابى شەرقىي تۈركىستان» گېزىتىدە ئىشلەش جەريانىدا كۆرگەن-بىلگەنلىرىنى بايان قىلدى.
