20-ئەسىرنىڭ 50- ۋە 60-يىللىرىدا مەركىزى ئاسىيا تارىخىدا، جۈملىدىن ئۇيغۇر دىيارى تارىخىدا بىر قېتىملىق چېگرا ھالقىپ كۆچۈش ۋەقەسى يۈز بەردى.
مىللىي ئارمىيە ئەينى ۋاقىتتىكى پۈتۈن ياۋرو-ئاسىيا رايونىدىكى تۈركىي خەلقلەر ئارىسىدا پەقەت تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى دۆلەت ئارمىيىسىدىن باشقا يېگانە بىر ئارمىيە ئىدى.
1944-يىلى 7-نويابىر كۈنى غۇلجىدا پارتلىغان مىللىي ئازادلىق قوزغىلىڭى نەتىجىسىدە 12-نويابىر كۈنى شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلدى.
20-ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يېرىمىدا يۈز بەرگەن ئۇيغۇر ۋە باشقا خىتاي ئەمەس خەلقلەرنىڭ مىللىي ئازادلىق كۈرەشلىرى بىر قىسىم چەتئەل ھۆكۈمەتلىرىنىڭمۇ دىققىتىنى جەلپ قىلغان.
مىللىي ئازادلىق ھەرىكىتىنىڭ رەھبەرلىرىدىن ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىقلارنىڭ ئۆلۈمى ھەققىدىكى ھەر خىل پەرەزلەر ۋە گۇمانلار مۇشۇ كەمگىچە داۋاملىشىپ كەلمەكتە.
توكيو چەتئەل تىللىرى ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئۇيغۇر ۋە قازاقلارنىڭ تۈركىيەگە كۆچۈشى توغرىسىدا ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى چاقىرىلدى.
1949-يىلى، 7-ئايدا خىتاي كومپارتىيەسى مەركىزى كومىتېتىنىڭ ۋەكىلى ليۇ شاۋچى باشچىلىقىدىكى ۋەكىللەر ئۆمىكى مەخپىي تۈردە موسكۋانى زىيارەت قىلىپ، سوۋېت ئىتتىپاقى رەھبىرى ستالىن قاتارلىقلار بىلەن ئىككى ئايغا سوزۇلغان سۆھبەتلەر ئېلىپ باردى.
ئەنگلىيەنىڭ 1943-يىلى قۇرۇلغان ئۈرۈمچىدىكى كونسۇلخانىسىنىڭ ئاساسىي مەقسىتى ئۆلكىنىڭ شىمالىدىكى ئەھۋاللارنى كۆزىتىش، جەنۇبى ۋىلايەتلەر قەشقەردىكى كونسۇلخانىسىنىڭ كۆزىتىش دائىرىسىگە كىرگەن ئىدى.
1946-1947-يىللىرى، بىرلەشمە ھۆكۈمەت دەۋرىدىلا ئەنگلىيە كونسۇلى ۋالتېر گراخام قاتارلىق بىرنەچچە چەتئەل دىپلومات ۋە ژۇرنالىستلىرى غۇلجىغا بېرىشقا مۇۋەپپەق بولالىغان.
1922-1923-يىللىرى رۇسىيە بولشېۋىكلار پارتىيەسى مەركىزى كومىتېتىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا بيۇروسى ۋە كوممۇنىستىك ئىنتېرناتسىئونال ئۇيغۇرلار ئارىسىدىكى خىزمەتلىرى ئاشكارىلاندى.
لېنىن باشچىلىقىدىكى بولشېۋىكلەر پارتىيەسى سىياسىي بيۇروسى 1921-يىلى، 4-ئىيۇن كۈنى مەخسۇس يىغىن چاقىرىپ، رۇدزۇتاكنىڭ «قەشقەرىيە ۋە جۇڭغارىيە جۇمھۇرىيەتلىرى» نى قۇرۇش لايىھىسىنى قوبۇل قىلمىدى.
خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ 1957-يىلى 1958-يىللىرى ئېلىپ بارغان «يەرلىك مىللەتچىلىك» كە زەربە بېرىش ھەرىكىتى ئەمەلىيەتتە ئۇيغۇرلاردىكى جۇمھۇرىيەتچىلىك ئىدىيەلىرىنى تازىلاش.
ئالمۇتادىكى جۇمھۇرىيەتلىك ئېتنو-مەدەنىيەت مەركىزى «ئاتۇ پاجىئەسى» نىڭ 100 يىللىقىنى خاتىرىلەش مۇناسىۋىتى بىلەن ھەر خىل پائالىيەتلەرنى ئۆتكۈزۈش، يادىكارلىقلارنى ئورنىتىش ئىشلىرىنى باشلاش ئالدىدا تۇرماقتا.
سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئۇيغۇرلار دىيارىغا ئائىت مەخپىي ئارخىپ ماتېرىياللىرى ئارىسىدا «يەرلىك مىللەتچىلىك» كە قارشى ھەرىكىتىگە مۇناسىۋەتلىك بىر قىسىم ھۆججەتلەرمۇ ئورۇن ئالغان.
1957-1958-يىللىرى خىتاي كومپارتىيەسى ئۇيغۇرلار دىيارىدا كەڭ كۆلەمدە «يەرلىك مىللەتچىلىككە قارشى كۈرەش قىلىش» ھەرىكىتى قوزغىدى.
ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا درامىچىلىق ناھايىتى ئۇزۇن تارىخقا ئىگە. قەدىمكى دەۋىرلەردىلا «مائىترى- سىمىت»قا ئوخشاش درامىلار ئىجاد قىلىنىپ، ئۇيغۇر درامىچىلىقىدا شانلىق بىر سەھىپە ئېچىلغان.
تارىخىي ھۆججەتلەردىن ئاشكارىلىنىشىچە، سوۋېت تەرەپ ئابدۇرېھىم ئەيسانىڭ ئۆلۈمىگە ئالاھىدە دىققەت قىلغان ھەمدە بۇ ھەقتىكى مەلۇماتلارنى توپلىغان.
1944يىلى نىلقا ئازاد قىلىنغاندىن كېيىن، قوزغىلاڭچىلار رەھبەرلىرى يەرلىك جامائەت ۋەكىللىرى بىلەن بىرلىكتە يىغىن ئۆتكۈزىدۇ ۋە نىلقا ناھىيىسىنىڭ ۋاقىتلىق ھاكىمى تەيىنلىنىدۇ.
1944-يىلى ئۇيغۇر ئېلىنىڭ ئىلى، ئالتاي ۋە تارباغاتاي ۋىلايەتلىرىدە باشلانغان مىللىي-ئازادلىق ھەرىكەت نەتىجىسىدە شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلغان ئىدى.
ئالمۇتادىكى ئۇيغۇرلار 1918-يىلى قىزىل ئەسكەرلەر تەرىپىدىن يەتتىسۇ ئۇيغۇرلىرىنىڭ قىرغىن قىلىنىش ۋەقەسىنى خاتىرىلەش پائالىيەتلىرىگە تەييارلىق كۆرۈش ئىشلىرىنى باشلىدى.
دۆلەت بايرىقى بىر دۆلەت ياكى ھاكىمىيەتنىڭ سىمۋولى ۋە بەلگىسى بولۇپ، دۆلەت بايرىقى چىقىرىش ۋە ئېسىش ئاشۇ دۆلەتنىڭ ئىگىلىك ھوقۇقىغا ئىگە ئىكەنلىكىنىڭ ئىپادىسىدۇر.
ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمدىن تارتىپ تاكى ھازىرغىچە بولغان دەۋرلەردىكى مائارىپ تارىخى مۇساپىلىرى تېخى سىستېمىلىق رەۋىشتە تەتقىق قىلىنمىغان بىر تېما.
«تۈركىي تىللىق مىللەتلەر قۇرۇلتىيى» دا دوكتور ئەخمەت قارامان ئەپەندىنىڭ «ئۇيغۇر مائارىپ تارىخى» ناملىق دوكلاتى بىلىم ئادەملىرىنىڭ دىققەت-ئېتىبارىنى تارتتى.
ئالمۇتادا ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخىي يادىكارلىقلىرىدىن بىرى بولغان «پور-باجىن» قەلئەسى ھەققىدە ئىشلەنگەن ھۆججەتلىك فىلىمنى تونۇشتۇرۇش مۇراسىمى بولۇپ ئۆتتى.
بۇ يىل، 1933-يىلى قۇرۇلغان شەرقىي تۈركىستان ئىسلام جۇمھۇرىيىتىگە 84 يىل، 1944-يىلى قۇرۇلغان شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىگە 73 يىل بولدى.
بۇ يىل، يەنى 2017-يىلى، 7-نويابىر كۈنى 1917-يىلىدىكى رۇسىيە ئۆكتەبىر ئىنقىلابىنىڭ 100 يىللىقى توشقان خاتىرە كۈنى.
