خىتاي ھۆكۈمىتى «شىنجاڭ ئەزەلدىن جۇڭگونىڭ بىرى قىسمى»، «ئۇيغۇرلار بۇ يەرگە كۆچۈپ كەلگەن خەلق» دەيدىغان تارىخىي تەشۋىقاتىنى كۈچەيتىپ، زېمىننىڭ ئالدى بىلەن مانجۇ ئىمپېرىيىسى دەۋرىدە ئىشغال قىلىنغانلىقىنى ئىنكار قىلماقتا.
ئىككى قېتىم مۇستەقىل دۆلەتچىلىك تۈزۈمى ئېلان قىلغان 1931-1934-يىللىرى ۋە 1944-1949-يىللىرى كەڭ كۆلەملىك مىللىي ئازادلىق ھەرىكىتى ئېلىپ بېرىلدى.
ئامېرىكا ئەينى ۋاقىتتا خىتاينىڭ ئىتتىپاقچىسى بولسىمۇ، لېكىن شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتىگە خىتاينىڭ مەيدانىدىن ئەمەس، باشقىچە قارىغان.
قازاقىستاندا، ئۇيغۇرشۇناسلىق تەتقىقاتلىرى شەرقشۇناسلىق ئىنستىتۇتى قارمىقىدىكى ئۇيغۇرشۇناسلىق مەركىزىدىكى خادىملار تەرىپىدىن ئېلىپ بېرىلماقتا.
1941-يىلى، ئۇيغۇر دىيارى فاشىزمغا قارشى ئىتتىپاقداش دۆلەتلەرنىڭ ئۆزئارا ئالاقە قىلىشىدا ئۆتۈشمە يوللۇق ئورنى ئاشتى.
رۇسىيە تارىخچىسى، ئەسلى ئۇيغۇر ئېلىدە تۇغۇلۇپ چوڭ بولغان ۋاسىلىي پېتروف ئۆز ئەسىرىدە ئۆزى قاتناشقان مىللىي ئازادلىق ئىنقىلاب ھەققىدە بىر قاتار مەسىلىلەرنى بايان قىلغان.
تارىخچىلارنىڭ قارىشىچە، ئۇيغۇر دىيارى ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسىي، ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت تارىخى تەتقىقاتى رۇسىيەدە ئىككى ئەسىرلىك مۇساپىنى بېسىپ ئۆتتى.
خىتاي سىياسىيونلىرىنىڭ قارىشىچە، تۈركىي تىللىق خەلقلەرنىڭ قېرىنداشلىقى، ئېتنىك تۇغقانلىق، تارىخىي باغلىنىشلىق ئۇقۇمىنى تەرغىب قىلىشى پانتۈركىزم ئىدىيەسىنىڭ ئىپادىسى ئىكەن.
ئۇيغۇر دىيارىدا ئۆتكەن يىلىدىن بۇيان «پانتۈركىزم ۋە پانئىسلامىزمغا زەربە بېرىش» تىن ئىبارەت بۇ توقماق كىشىلەرنىڭ بېشىدا پۇلاڭلاشقا باشلىدى.
91 ياشلىق تارىخىي شاھىت مۇنىر يېرزىن ئەپەندى ئۆزىنىڭ «ئىنقىلابى شەرقىي تۈركىستان» گېزىتىدە ئىشلەش جەريانىدا كۆرگەن-بىلگەنلىرىنى بايان قىلدى.
1948-يىلى 10-ئايدا «ئىنقىلابى شەرقىي تۈركىستان» گېزىتى مۇنىر يېرزىن ئەپەندىنى مەخسۇس مۇخبىر سۈپىتىدە ئالتايغا خىزمەتكە ئەۋەتكەن.
ئازاد شەرقىي تۈركىستان» گەزىتى «ئىنقىلابى شەرقىي تۈركىستان» گېزىتىگە ئۆزگەرتىلگەندىن كېيىن، تاكى 1949-يىلىنىڭ ئاخىرىغىچە ئۆزىنىڭ مۇستەقىل مەتبۇئاتلىق ۋەزىپىسىنى ئادا قىلدى.
«ئىنقىلابى شەرقىي تۈركىستان گېزىتى» 1944-يىلى، 12-نويابىر كۈنى غۇلجىدا شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلۇپ، بىر ھەپتىدىن كېيىن نەشر قىلىنىشقا باشلىغان.
1947-يىلى، 8-ئايدا ئەخمەتجان قاسىمى باشچىلىقىدىكى ئىلى تەرەپ ۋەكىللىرىنىڭ ئۈرۈمچىدىن غۇلجىغا كېتىشى بىلەن مىللىي بىرلەشمە ھۆكۈمەت بۇزۇلدى.
1946-يىلى، 1-ئىيۇل كۈنى شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى تەرەپ بىلەن خىتاي گومىنداڭ مەركىزى ھۆكۈمىتى ۋەكىللىرىنىڭ قاتنىشىشى بىلەن ئۈرۈمچىدە بىرلەشمە ھۆكۈمەت قۇرۇلدى.
شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتى بىلەن خىتاي گومىنداڭ مەركىزى ھۆكۈمىتى بىرلەشمە ھۆكۈمەت قۇرۇلغاندىن كېيىن، قوراللىق مىللىي ئازادلىق ئىنقىلاب كەسكىن سىياسىي كۈرەش دەۋرىگە كىرگەن.
خىتاينىڭ لاگېرلىرى ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدىكى گىتلېر فاشىزمى قۇرغان يىغىۋېلىش لاگېرلىرىغا ئوخشىتىلدى.
«بۇريات ھەقىقىتى» ناملىق گېزىت ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىقلارنىڭ سىرلىق ئۆلۈمى ھەققىدىكى سۆھبەت خاتىرىسىنى ئېلان قىلدى.
69 يىلدىن بۇيان بۇ ۋەقە ئۇيغۇر ۋە باشقا مىللەتلەرنىڭ نەزىرىدە، ھەتتا خەلقئارادىكى ئۇيغۇر ئېلى تارىخىغا قىزىققۇچىلارنىڭ نەزىرىدە «سىرلىق ئايروپىلان قازاسى» سۈپىتىدە قارىلىپ كەلمەكتە.
سىياسەتشۇناس قەھرىمان غوجامبەردى ئەپەندىنىڭ پىكرىچە، ئەخمەتجان قاسىمى ئەسەرلىرىنىڭ قايتا نەشر قىلىنىشى چوڭ يېڭىلىق ئىكەن.
ئۇيغۇر دىيارىنىڭ تارىختىكى سەھىيە، ساقلىقنى ساقلاش ئىشلىرى ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 40-يىللىرىدىن باشلاپ راۋاجلىنىش باسقۇچىغا كىرگەن.
ياشلار تەشكىلاتى ۋە خەلق ئىنقىلابى پارتىيەسىنىڭ تارقىتىۋېلىشى ھەققىدە
باتۇر ئەرشىدىنوف: بىز ئىنقىلابىمىزنىڭ غەلىبىسى ئۈچۈن سوۋېت ئىتتىپاقىغا يۆلىنىشكە مەجبۇر بولغان ئىدۇق
ئاخىرقى مىللىي ئارمىيە ئوفىتسېرىنىڭ ھايات كەچمىش يەكۈنى
1949-يىلى، 4-ئايدىن كېيىن، خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ ھاكىمىيەت قۇرۇشى، ئۆزلىرىنىڭ ئىقتىسادىي ۋە ئىگىلىكىنى قۇرۇشى شۇنىڭدەك خەلقئارالىق سىياسىي ئورنىنى تىكلەش ۋەزىيىتى شەكىللەندى.
ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا، جۈملىدىن ئۇيغۇر دىيارىدىكى ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ئارىسىدا تونۇلغان ئەدەبىياتشۇناس، ئۇيغۇرشۇناس رابىك ئىسمايىلوف ئەپەندى 24-ئىيۇن كۈنى ئالمۇتا شەھىرىدە 84 يېشىدا ۋاپات بولدى.
باتۇر ئەرشىدىنوف: مىللىي ئارمىيە ھەربىي ئوفىتسېرلار مەكتىپىنىڭ سىياسىي پروگراممىسى پەقەتلا مۇستەقىللىق ئىدى.
