تارىخچىلارنىڭ قارىشىچە، ئۇيغۇر دىيارى ۋە ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسىي، ئىجتىمائىي-ئىقتىسادىي ۋە مەدەنىيەت تارىخى تەتقىقاتى رۇسىيەدە ئىككى ئەسىرلىك مۇساپىنى بېسىپ ئۆتتى.
1948-يىلى 10-ئايدا «ئىنقىلابى شەرقىي تۈركىستان» گېزىتى مۇنىر يېرزىن ئەپەندىنى مەخسۇس مۇخبىر سۈپىتىدە ئالتايغا خىزمەتكە ئەۋەتكەن.
ئازاد شەرقىي تۈركىستان» گەزىتى «ئىنقىلابى شەرقىي تۈركىستان» گېزىتىگە ئۆزگەرتىلگەندىن كېيىن، تاكى 1949-يىلىنىڭ ئاخىرىغىچە ئۆزىنىڭ مۇستەقىل مەتبۇئاتلىق ۋەزىپىسىنى ئادا قىلدى.
«ئىنقىلابى شەرقىي تۈركىستان گېزىتى» 1944-يىلى، 12-نويابىر كۈنى غۇلجىدا شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلۇپ، بىر ھەپتىدىن كېيىن نەشر قىلىنىشقا باشلىغان.
1947-يىلى، 8-ئايدا ئەخمەتجان قاسىمى باشچىلىقىدىكى ئىلى تەرەپ ۋەكىللىرىنىڭ ئۈرۈمچىدىن غۇلجىغا كېتىشى بىلەن مىللىي بىرلەشمە ھۆكۈمەت بۇزۇلدى.
1946-يىلى، 1-ئىيۇل كۈنى شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى تەرەپ بىلەن خىتاي گومىنداڭ مەركىزى ھۆكۈمىتى ۋەكىللىرىنىڭ قاتنىشىشى بىلەن ئۈرۈمچىدە بىرلەشمە ھۆكۈمەت قۇرۇلدى.
شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتى بىلەن خىتاي گومىنداڭ مەركىزى ھۆكۈمىتى بىرلەشمە ھۆكۈمەت قۇرۇلغاندىن كېيىن، قوراللىق مىللىي ئازادلىق ئىنقىلاب كەسكىن سىياسىي كۈرەش دەۋرىگە كىرگەن.
خىتاينىڭ لاگېرلىرى ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدىكى گىتلېر فاشىزمى قۇرغان يىغىۋېلىش لاگېرلىرىغا ئوخشىتىلدى.
«بۇريات ھەقىقىتى» ناملىق گېزىت ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىقلارنىڭ سىرلىق ئۆلۈمى ھەققىدىكى سۆھبەت خاتىرىسىنى ئېلان قىلدى.
69 يىلدىن بۇيان بۇ ۋەقە ئۇيغۇر ۋە باشقا مىللەتلەرنىڭ نەزىرىدە، ھەتتا خەلقئارادىكى ئۇيغۇر ئېلى تارىخىغا قىزىققۇچىلارنىڭ نەزىرىدە «سىرلىق ئايروپىلان قازاسى» سۈپىتىدە قارىلىپ كەلمەكتە.
سىياسەتشۇناس قەھرىمان غوجامبەردى ئەپەندىنىڭ پىكرىچە، ئەخمەتجان قاسىمى ئەسەرلىرىنىڭ قايتا نەشر قىلىنىشى چوڭ يېڭىلىق ئىكەن.
ئۇيغۇر دىيارىنىڭ تارىختىكى سەھىيە، ساقلىقنى ساقلاش ئىشلىرى ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 40-يىللىرىدىن باشلاپ راۋاجلىنىش باسقۇچىغا كىرگەن.
ياشلار تەشكىلاتى ۋە خەلق ئىنقىلابى پارتىيەسىنىڭ تارقىتىۋېلىشى ھەققىدە
باتۇر ئەرشىدىنوف: بىز ئىنقىلابىمىزنىڭ غەلىبىسى ئۈچۈن سوۋېت ئىتتىپاقىغا يۆلىنىشكە مەجبۇر بولغان ئىدۇق
ئاخىرقى مىللىي ئارمىيە ئوفىتسېرىنىڭ ھايات كەچمىش يەكۈنى
1949-يىلى، 4-ئايدىن كېيىن، خىتاي كومپارتىيەسىنىڭ ھاكىمىيەت قۇرۇشى، ئۆزلىرىنىڭ ئىقتىسادىي ۋە ئىگىلىكىنى قۇرۇشى شۇنىڭدەك خەلقئارالىق سىياسىي ئورنىنى تىكلەش ۋەزىيىتى شەكىللەندى.
ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدا، جۈملىدىن ئۇيغۇر دىيارىدىكى ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ئارىسىدا تونۇلغان ئەدەبىياتشۇناس، ئۇيغۇرشۇناس رابىك ئىسمايىلوف ئەپەندى 24-ئىيۇن كۈنى ئالمۇتا شەھىرىدە 84 يېشىدا ۋاپات بولدى.
باتۇر ئەرشىدىنوف: مىللىي ئارمىيە ھەربىي ئوفىتسېرلار مەكتىپىنىڭ سىياسىي پروگراممىسى پەقەتلا مۇستەقىللىق ئىدى.
مىللىي ئارمىيە باش قوماندانلىق شتابى ئۆز ئارمىيەسىنىڭ مۇنتىزىملىشىشى، كۈچىيىشى ۋە ھەربىي تەلىم تەربىيە ئىشلىرىغا باشتىن ئاخىرى يۇقىرى دەرىجىدە ئەھمىيەت بەرگەن ئىدى.
ئالمۇتا ۋىلايىتىنىڭ ئۇيغۇر ناھىيەسىگە قاراشلىق چوڭ ئاقسۇ يېزىسىدا «ئاتۇ پاجىئەسى» نىڭ قۇربانلىرىنى خاتىرىلەش مۇراسىمى ئۆتكۈزدى.
خەلق ئىچىگە تارقالغان 1944-1949-يىللىرىدىكى شەرقىي تۈركىستان جۇمھۇرىيىتى ۋە مىللىي ئارمىيەنىڭ كۆپلىگەن سۈرەتلىك خاتىرىلىرى ئارىسىدا جەلپ قىلارلىق بىر مەشھۇر سۈرەت بار.
20-ئەسىرنىڭ بىرىنچى يېرىمىدىكى ئۇيغۇر قاتارلىق مىللەتلەرنىڭ مىللىي ئازادلىق ئىنقىلابى مەزگىلىدە ياشلار جەڭگىۋارلىق روھىنى جارى قىلدۇرغان.
بۇنىڭدىن 80 يىل ئىلگىرى، يەنى 1937-1938-يىللىرى سوۋېت ئىتتىپاقىدا ئىنسانىيەت تارىخىدىكى ئەڭ چوڭ سىياسىي تەقىبلەش ھەرىكەتلىرى يۈز بەرگەن.
بەزى ئۇچۇر ۋاسىتىلىرىدە ئۇيغۇر رايونىدىكى «يېپىق تەربىيەلەش مەركەز» لىرىنى دەھشەتلىك جازالاش لاگېرى بولغان «گۇلاگ» قا ئوخشاتتى.
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا تارىخىي رومانچىلىق ئەڭ ئېتىبار بېرىلگەن ۋە ئوقۇرمەنلىرى ئەڭ كۆپ ژانىردۇر.
ئۆزبېكىستان پايتەختى تاشكەنتتە ياشاۋاتقان ئۆزبېكىستان ئۇيغۇر يازغۇچىسى سۇلتان جامال ئەپەندى ئۆز ئىجادىي ھايات مۇساپىسى ھەققىدە توختالدى.
ئەخمەتجان قاسىمى قاتارلىق مىللىي ئىنقىلابنىڭ ئالىي دەرىجىلىك سىياسىي ۋە ھەربىي رەھبەرلىرىنىڭ بىراقلا قازاغا ئۇچرىشى «سىرلىق ئايروپىلان ھادىسىسى» دەپ ئاتالدى.
