Миллий армийә баш қоманданлиқ штаби өз армийәсиниң мунтизимлишиши, күчийиши вә һәрбий тәлим тәрбийә ишлириға баштин ахири юқири дәриҗидә әһмийәт бәргән иди.
Буниңдин 80 йил илгири, йәни 1937-1938-йиллири совет иттипақида инсанийәт тарихидики әң чоң сиясий тәқибләш һәрикәтлири йүз бәргән.
Бәзи учур васитилиридә уйғур районидики «йепиқ тәрбийәләш мәркәз» лирини дәһшәтлик җазалаш лагери болған «гулаг» қа охшатти.
Һазирқи заман уйғур әдәбиятида тарихий романчилиқ әң етибар берилгән вә оқурмәнлири әң көп жанирдур.
Өзбекистан пайтәхти ташкәнттә яшаватқан өзбекистан уйғур язғучиси султан җамал әпәнди өз иҗадий һаят мусаписи һәққидә тохталди.
Әхмәтҗан қасими қатарлиқ миллий инқилабниң алий дәриҗилик сиясий вә һәрбий рәһбәрлириниң бирақла қазаға учриши «сирлиқ айропилан һадисиси» дәп аталди.
Қазақистан уйғурлири буниңдин 100 илгири йәттисуда йүз бәргән «ату» қанлиқ паҗиәсини хатириләш паалийитигә чоң тәйярлиқлар көрмәктә.
1960-1970-Йиллардики совет-хитай рәқиблик дәвридә бу икки дөләт арисида уруш партлап қелиш хәвпи бир мәзгиллик җиддийлик пәйда қилған.
20-Әсирниң 50- вә 60-йиллирида мәркизи асия тарихида, җүмлидин уйғур дияри тарихида бир қетимлиқ чегра һалқип көчүш вәқәси йүз бәрди.
Уйғур дияриниң сиясий тәқдири 20-әсирниң 40-йиллирида зор вә һәл қилғуч өзгириш дәвригә кирди.
Шәрқий түркистан миллий армийәси қурулғандики дәсләпки 7 полк, 5 мустәқил девизийонниң тәркибидә әң муһим қисим зәмбирәкчиләр девизийони иди.
Йеқинда алмутадики «мир» нәшрияти тәрипидин алмутадики уйғур алимлириниң бир йүрүш уйғур тарихи әсәрлири нәшр қилинди.
Миллий армийә әйни вақиттики пүтүн явро-асия районидики түркий хәлқләр арисида пәқәт түркийә җумһурийити дөләт армийисидин башқа йеганә бир армийә иди.
1944-Йили 7-ноябир күни ғулҗида партлиған миллий азадлиқ қозғилиңи нәтиҗисидә 12-ноябир күни шәрқий түркистан җумһурийити қурулди.
20-Әсирниң дәсләпки йеримида йүз бәргән уйғур вә башқа хитай әмәс хәлқләрниң миллий азадлиқ күрәшлири бир қисим чәтәл һөкүмәтлириниңму диққитини җәлп қилған.
Миллий азадлиқ һәрикитиниң рәһбәрлиридин әхмәтҗан қасими қатарлиқларниң өлүми һәққидики һәр хил пәрәзләр вә гуманлар мушу кәмгичә давамлишип кәлмәктә.
Токйо чәтәл тиллири университетида уйғур вә қазақларниң түркийәгә көчүши тоғрисида илмий муһакимә йиғини чақирилди.
1949-Йили, 7-айда хитай компартийәси мәркизи комитетиниң вәкили лю шавчи башчилиқидики вәкилләр өмики мәхпий түрдә москвани зиярәт қилип, совет иттипақи рәһбири сталин қатарлиқлар билән икки айға созулған сөһбәтләр елип барди.
Әнглийәниң 1943-йили қурулған үрүмчидики консулханисиниң асасий мәқсити өлкиниң шималидики әһвалларни көзитиш, җәнуби вилайәтләр қәшқәрдики консулханисиниң көзитиш даирисигә киргән иди.
1946-1947-Йиллири, бирләшмә һөкүмәт дәвридила әнглийә консули валтер грахам қатарлиқ бирнәччә чәтәл дипломат вә журналистлири ғулҗиға беришқа мувәппәқ болалиған.
1922-1923-Йиллири русийә болшевиклар партийәси мәркизи комитетиниң оттура асия бюроси вә коммунистик интернатсионал уйғурлар арисидики хизмәтлири ашкариланди.
Ленин башчилиқидики болшевикләр партийәси сиясий бюроси 1921-йили, 4-июн күни мәхсус йиғин чақирип, рудзутакниң «қәшқәрийә вә җуңғарийә җумһурийәтлири» ни қуруш лайиһисини қобул қилмиди.
Хитай компартийәсиниң 1957-йили 1958-йиллири елип барған «йәрлик милләтчилик» кә зәрбә бериш һәрикити әмәлийәттә уйғурлардики җумһурийәтчилик идийәлирини тазилаш.
Алмутадики җумһурийәтлик етно-мәдәнийәт мәркизи «ату паҗиәси» ниң 100 йиллиқини хатириләш мунасивити билән һәр хил паалийәтләрни өткүзүш, ядикарлиқларни орнитиш ишлирини башлаш алдида турмақта.
Совет иттипақиниң уйғурлар дияриға аит мәхпий архип материяллири арисида «йәрлик милләтчилик» кә қарши һәрикитигә мунасивәтлик бир қисим һөҗҗәтләрму орун алған.
1957-1958-Йиллири хитай компартийәси уйғурлар диярида кәң көләмдә «йәрлик милләтчиликкә қарши күрәш қилиш» һәрикити қозғиди.
Уйғур әдәбиятида драмичилиқ наһайити узун тарихқа игә. Қәдимки дәвирләрдила «маитри- симит»қа охшаш драмилар иҗад қилинип, уйғур драмичилиқида шанлиқ бир сәһипә ечилған.
