Lopnorluqlarning eng axirqi aqsaqali-künchiqqanbeg

Shiwétsiyelik ékspéditsiyechi Swén Hédin 1934-yili lopnur rayonigha élip barghan eng axirqi ékspéditsiyesi jeryanida lopnurluq aqsaqallar bilen söhbetleshmekte. (Menbe: Swén Hédin, “Köchme köl”)

Künchiqqanbeg-lopnor medeniyitining simwoli, teklimakanda tiniqi öchken sirliq bir köchme kölning pasibani shundaqla lopnorluqlarning eng axirqi aqsaqali.

Lopnur kölining riwayetlik ötmüshi bilen yughurulup ketken bu tarixiy shexsning sirliq nami hélihem lopnur xelqi arisida chongqur muhebbet bilen tilgha élinmaqta.

19-Esirning eng axirqi charikide lopnur wadisining sirliq perdisini tunji bolup tashqi dunyagha achqan rusiyelik seyyah pirzhiwaliskiy, andin bu diyargha arqa-arqidin ayaq basqan firansiyelik bonwalut, shiwétsiyelik swén hédin, yaponiyelik otani qatarliq ékispéditsiyechiler öz xatiriliride künchiqqanbegning namini hörmet bilen tilgha alghan.

Lopnur wadisini ilgiri-kéyin bolup ikki qétim qédirip-tekshürgen rusiyelik pirzhiwaliskiy 1870- we 1880-yillarda lopnorning qaraqoshun qishliqida olturushluq péshqedem aqsaqal künchiqqanbeg heqqide tepsiliy xatire qaldurghan. Uning melumatigha qarighanda, künchiqqanbeg lopnur wadisigha memuriy jehettin hökümranliq qilidighan abdal beglikining yerlik bégi bolupla qalmastin, belki yene lopnorluqlarning meniwi hayatidiki yétekchisi we aqsaqali iken. Lopnur kölige tayinip béliqchiliqni asas, charwichiliqni qoshumche qilip yashaydighan lopnur xelqi kündilik hayatta duch kélidighan herqandaq bir chong mesilini künchiqqanbegning axirqi qarari bilen hel qilip yashighan. Pirzhiwaliskiy öz xatiriside künchiqqanbegning lopnorluqlarning eng aliy aqsaqali bolushigha qarimay turmushta tolimu addiy-sadda, semimiy hemde heqqaniyet tuyghusi küchlük kishi ikenlikini, lopnur köli we etraptiki derya-taramlarni öz wujudining bir qismi dep qaraydighanliqini ilgiri sürgen. U yene köl, qumluq, toghraq, qomush satma we béliqtin ibaret cheklik muhit ichide cheksiz tebi'etni quchaqlap yashaydighan lopnorluqlarning dunyadiki eng semimiy kishiler ikenlikini, ularning öz jem'iyiti shekillendürgen sap exlaqiy ramka ichide tashqi dunyadin xaliy halda tip-tinch yashaydighanliqini tilgha alghan.

Pirzhiwaliskiy öz xatiriside mundaq bir weqeni heyranliq ilikide esleydu: lopnurluq bir yash yigit ékspéditsiye ömikining bir tal tömür zenjirini oghriliqche éliwatqanda sézilip qalidu. Bu yerde ezeldin körülüp baqmighan bu setchiliktin qattiq ghezepke kelgen künchiqqanbeg aqsaqallar kéngishi ötküzüp héliqi yashqa ölüm jazasi bérishni qarar qilidu. Bu chaghda pirzhiwaliskiy arigha chüshüp bir tömür zenjir üchün ölüm jazasining tolimu éghir ketkenlikini tekitlep kechürüwétishni telep qilidu. Emma künchiqqanbeg ölüm jazasini emeldin qaldurghan bolsimu, lékin héliqi yashni lopnur wadisidin qoghlandi qilidu we menggü qaytip kelmeslikke buyruydu. Pirzhiwaliskiy eyni dewrde künchiqqanbeg heqqidiki bir güzel dastanning lopnorluqlar arisida éghizdin-éghizgha tarqilip yürgenlikini tilgha alidu.

Lopnorluqlarning tarixiy eslimilirige qarighanda, künchiqqanbeg lopnur köli wadisini güllendürgen abdal we qaraqoshun beglikining axirqi aqsaqali bolup, texminen 1795-yili qaraqoshunda tughulghan. Uning dadisi toxtatqanbay 18-esirning axirqi mezgilliride miren beglikidin adem bashlap kélip lopnur köli wadisini güllendürgen kishi bolup, 1832-yili 84 yéshida qaza qilghan we lopnurdiki aqmazar dégen jaygha depne qilin'ghan. Künchiqqanbeg 37 yéshida atisining ornigha abdal beglikining urpaq bégi bolup jem'iy 55 yil bash aqsaqal bolghan. 1898-Yili 103 yéshida qaraqoshunda wapat bolghan. U özining yérim esirdin köprek aqsaqalliq hayatida lopnur wadisining heqiqiy pasibani we yerlik medeniyetning simwoligha aylan'ghan. Lopnur wadisigha ayaq basqan dangliq ékspéditsiyichilerning hemmisi künchiqqanbegning qizghin kütüwélishigha we xalisane yardimige érishken. Shunga uning nami eyni dewrde yerlik lopnorluqlar arisidila emes, belki yawropaliq ékspéditsiyichilerning eserliride lopnur köli bilen bille tilgha élinidighan meshhur isimlardin bolup qalghan.